Wie in het oude Graduale Romanum of in het Liber usualis kijkt, en ziet hoeveel sterretjes er in de zangstukken staan, zal mogelijk sterretjes voor zijn ogen gaan zien. Soms staan er zelfs twee sterretjes naast elkaar. Wie de oude met de nieuwe boeken vergelijkt, kan constateren dat er veel minder sterretjes staan in de nieuwe. Waarom? En wat moet je met die sterretjes? Betekenen ze allemaal hetzelfde? Daarover gaat dit artikeltje.

Jubilate 23, 1 (januari 1990)

Fr. Nico Wesselingh O.S.B.

Intonatiesterretje

Aan het begin van een Gregoriaanse compositie staat, na een of na enkele woorden, in de tekst een sterretje. Die eerste frase kan worden gebruikt om door één of enkele mensen te laten zingen als intonatie. Daarmee wordt dan aangegeven: de toonhoogte, het tempo en eventueel het karakter van het te zingen stuk. Het intoneren (aanheffen) van een Gregoriaans stuk is dus meer dan zomaar een kans voor een solist om te schitteren. Wat na het sterretje volgt is zó met het voorgaande verbonden, dat het niet verantwoord is daarvan een zelfstandig iets te maken. Dat is niet zomaar een vinding van mij. In het vernieuwde Graduale staat een duidelijke opmerking in dit verband: Het sterretje dient als een aanwijzing, zoiets van: tot hier kun je de intonatie laten zingen. Je mag het ook anders doen. Letterlijk staat er: “Men kan de aanhef ook korter of langer maken, of, nog beter, het gezang met allen tegelijk beginnen.” Met een goede dirigent voor een schola moet dat mogelijk zijn.

Langer of korter

Ter verduidelijking een paar voorbeelden uit het Graduale. Op blz. 108 staat de Introitus Laetare * Ierusalem. Het sterretje staat achter Laetare, maar wie die eerste woorden zingt merkt dat het woord Jerusalem zo omhoogschiet uit het woord Laetare, dat je je bijna moet inhouden om niet ook het woord Jerusalem meteen erachter te zingen. Hier zou je de aanhef dus eerder langer maken.

Ook een voorbeeld van de mogelijkheid om de intonatie korter te maken Op blz. 202 staat de introitus van dinsdag in de Paasweek: Aqua sapientiae. * Hier zou het intonatie sterretje gemakkelijk, en ik denk zelfs beter, achter Aqua kunnen staan. Merk trouwens op, dat deze verkorte aanhef sterk lijkt op die van de Dagmis van Kerstmis: Puer * .

Verplaatste sterretjes

Op een aantal punten in ons Graduale zijn de sterretjes verplaatst. Wie in een oud Graduale kijkt ziet b.v. bij Pinksteren de Communio-aanhef als volgt aangegeven: Factus est *. In ons nieuwe Graduale is dat geworden: Factus est repente. Hoewel de aanhef melodisch op die van Kerstmis lijkt en op de hier afgedrukte ‘Aqua’, heeft men er toch de voorkeur aan gegeven om het sterretje te verplaatsen. En terecht. Want in de andere voorbeelden loopt de melodie gewoon verder. Bij deze Communio wordt na ‘repente’ een melodische frase afgesloten. Bij ‘de caelo’ begint iets nieuws. Ik heb ze nooit geteld, maar ik denk dat zeker enkele tientallen sterretjes zijn verplaatst.

Aansluiten

Op veel koren probeerde men met veel zorg, en vaak met wisselend resultaat, om geen ruimte te houden tussen de aanhef en het vervolg door het koor.

Het leek dan wel of het koor in de startblokken stond om de fakkel van de voorzangers over te nemen als in een estafetteloop. Het resultaat was vaak onrustig en ook wat schichtig: geen echte koorinzet. Daarom denk ik dat het overweging verdient om alle intonaties door allen te laten zingen, hoezeer ik ook voor afwisseling ben in de uitvoering van het Gregoriaans. Veel koren zouden ermee winnen als men de aanhef met allen tegelijk zong en het vers achter de introitus-antifoon en ook de verzen van Graduale en Alleluia met slechts een of enkele zangers.

Verdwenen sterretjes

Het lijkt wel het verhaal van de Drie Koningen: in het nieuwe Graduale zijn nogal wat sterretjes verdwenen die in het Oude Graduale wel voorkwamen. Allereerst zie je in het oude Graduale in elk Alleluia een sterretje staan. Tot zover zongen de voorzangers, waarna het koor het overnam. Over dit sterretje hoeven we niet te praten. Het voorwoord van het Graduale geeft twee mogelijkheden aan: Of de zangers zingen het Alleluia in zijn geheel, dus met Jubilus, voor en het koor herhaalt het. Of het hele koor zingt eenmaal het Alleluia met Jubilus. Het sterretje is daar dus geheel overbodig geworden.

Dan zijn er nog: de sterretjes die in Graduale, Alleluia en Tractus aan het eind van het vers of van de verzen stonden. Bedoeling hiervan was, dat het koor daar de zang van de voorzangers overnam en het gezang tot het einde vervolgde. Aangezien we nu wat meer de rolverdeling in de gaten houden, is de regel dat de voorzangers:

het vers van het Graduale helemaal afzingen, waarna dan het koor het Graduale van voren af aan kan hernemen, waarbij dus het intonatiesterretje niet in acht wordt genomen;

het vers van het Alleluia geheel afzingen, en het koor het Alleluia herneemt;

of de anderen, die het laatste vers van de Tractus zingen, dat laatste vers tot het einde toe zingen en daarmee de zang van de Tractus besluiten.

Nog meer sterretjes

Om volledig te zijn: Er zijn behalve de genoemde sterretjes nog twee andere soorten, die echter weinig aandacht vragen.

In psalmodie staat steeds een sterretje om de pauze tussen de z.g. halfverzen aan te geven. Zie b.v. p. 690 en p. 856 van het Graduale Romanum. Deze pauze, mediant genoemd, vraagt bij Psalmodie extra aandacht, maar valt hier buiten beschouwing.

Dan zijn er nog de sterretjes, die voorkomen in sommige slot-kyrie’s uit het Kyriale (Zie voorbeeld 5). Als het slotkyrie drie incisies telt, wordt tussen de eerste en de tweede incisie (vaak een herhaling van het voorgaande stukje melodie) één sterretje geplaatst, tussen de tweede en de derde incisie (de afsluiting) een dubbel sterretje. Bij deze sterretjes kan men een ‘ro|verdeling’ toepassen, als de slotfrase maar door allen gezongen wordt en niet door een paar zangers alleen.

Tot zover dit verhaal over sterretjes. Ik hoop dat u nu geen sterretjes voor uw ogen gaat zien, maar gewoon de schoonheid van het Gregoriaans dient met een duidelijk inzicht en een goede toepassing van de sterretjes.

In een vorig artikel hebben we gezien, hoe de enkelvoudige noot boven één lettergreep een zeer voornaam, om niet te zeggen het voornaamste melodie-element is in het Gregoriaans, omdat die ene noot alles moet doen om die lettergreep tot zijn recht te doen komen. Nu gaan we zien naar de groepen van twee noten. Er zijn er twee: de podatus en de clivis. Bij de podatus ligt de tweede noot hoger dan de eerste, bij de clivis ligt de tweede noot lager. Bij de podatus staan de twee noten recht boven elkaar, bij de clivis ligt de tweede noot er schuin onder. De overgang van de eerste naar de tweede noot moet in beide gevallen soepel verlopen. Er mag geen breukje tussen ontstaan. Verder leerden we dan nog, dat de eerste noot van deze groepen het ritmisch steunpunt kreeg, en dus ritmisch belangrijker was dan de tweede. Tot zover hebben we het over algemeen bekende zaken.

Jubilate 23, 2 (mei 1990)

Fr. Nico Wesselingh O.S.B.

Anders dan vroeger

Veel studie en ook de verschijningsvorm van de handschrifttekens voor deze twee groepen hebben de laatste jaren duidelijk gemaakt, dat niet de eerste noot de belangrijkste is, maar de tweede. We gaan dat eerst met praktische voorbeelden aantonen, om daarna nog te laten zien hoe dat in de Handschriften al wordt aangegeven. We nemen als praktisch voorbeeld een Communio waarin onze twee notengroepen podatus en clivis veel voorkomen, en wel de Communio ‘Circuibo’, te vinden in uw Graduale op blz. 297. We drukken die hier af, met de Handschrifttekens, omdat dat later van pas komt.

Als u kijkt naar de woorden ‘in tabernaculo’, dat ziet u daar een podatus en een clivis, waarvan de laatste noot een wat andere vorm heeft en ook kleiner is. Die kleinere nootjes betekenen niet dat de noot minder belangrijk is, maar integendeel, dat die noot belangrijker is dan de voorgaande. Belangrijker vanwege de melodie? Niet op zich, want de bewuste noot kan op elke willekeurige plaats staan. Maar wel vanwege de tekst. Want als u ziet wat voor tekst er onder die groepen staat, dan ziet u medeklinkers: de n van ‘in’ en de r van ‘taber’. Je zou het zo kunnen stellen, dat de eerste noot van die beide groepen voor de bijbehorende klinker is bedoeld, en de tweede voor de bijbehorende medeklinker. Dat wisten de oude zangers natuurlijk wel, maar de schrijvers vonden het goed uitspreken zo belangrijk, dat ze daar aparte tekens voor hebben uitgedacht. Voor een deel zijn die in onze boeken overgenomen, maar lang niet allemaal, helaas. Deze notenvorm is dus een soort politieagent, die een aanwijzing geeft over de uitspraak: verwaarloos deze medeklinker(s) niet, wil hij eigenlijk zeggen.

Bovendien speelt ook de volgende lettergreep mee. Die begint dan met een medeklinker. Het heeft dus altijd te maken met een opeenvolging van medeklinkers. In ons voorbeeld is dat: in tabernaculo. Die twee medeklinkers achter elkaar, al of niet tot hetzelfde woord behorend, vragen extra aandacht van de zanger.

Als u deze woorden zingt, merkt u wel: bij ‘in’ gaat de melodie een kwart omlaag. Wii die laatste noot drager van de n zijn en in de ruimte nog goed te horen, dan moet je hem de ruimte geven, meer nog dan de eerste noot. De uitspraak van die medeklinkers vraagt tijd. En daarmee is de tweede belangrijker dan de eerste noot. Bij de groep op ‘taber’ wordt de melodie als het ware opgeheven tot de hoogte van de volgende lettergreep en dan afgesloten met de medeklinker.

Geen lettergrepen

Er speelt ook nog iets anders mee: de teksten in het Gregoriaans zijn geen losse lettergrepen, maar zinnen en woorden. Welnu, de afsluiting van een woord of een lettergreep (eind-articulatie wordt dat genoemd) moet ruimte krijgen, om te voorkomen dat in ons geval wordt gehoord ‘inta’. Bij ‘tabernaculo’ is hetzelfde aan de hand. Het betreft hier echter niet de afsluiting van een woord doch van een lettergreep, maar ook dat is belangrijk. Wie dat goed wil horen, moet deze passages eigenlijk eens voor zichzelf zingen.

En exact onder de passage waarover we het nu hebben vindt u op de volgende regel dezelfde notenvormen op ‘cantabo’ en ‘et psalmum’. Ja, want ook de t gold voor de oude Gregorianisten als heel belangrijk. Zeker als achter die t, zoals in ons geval, nog twee medeklinkers komen. En een eindarticulatie vindt u ook nog op het woord ‘psalmum dica’. We hebben nog niet gezegd hoe dit soort notatie heet. Deze noten heten liquescentes, liquescens in het enkelvoud. De juiste vertaling is: vloeinoot.

Moeilijk of niet zichtbaar

Er zijn in de Handschriften heel wat meer liquescerende noten dan wij in onze boeken zien. Ik wijs er u een aan die in onze boeken niet is weergegeven: de losse noot op ‘im’ van immolabo. Als u naar de tekens boven de notenbalken hebt gekeken bij de twee woorden waar het ons in eerste instantie om ging, dan ziet u onmiddellijk de overeenkomst met de losse noot op ‘im’. Helaas kennen we in onze boeken dat liquescens-teken niet voor losse noten. In het Antphonale Monasticum komt het al vanaf 1932 voor en in het boek waar Solesmes het meest vernieuwend in is geweest wat de notatie betreft, het Liber Hymnarius, staan er velen.

Er zijn ook liquescenten die wel in onze boeken staan, maar nauwelijks zichtbaar. Kijkt u eens naar het eerste woord op de tweede regel: ‘eius’. De twee ruitnootjes van de samengestelde groep, de twee ‘wybertjes’ om het duidelijk te zeggen, zijn kleiner gedrukt dan op de regel daaronder bij het woord ‘dicam’. Je moet er wel zo ongeveer een loep voor hebben om het te kunnen zien, maar ze zijn echt kleiner, en dat is bewust gedaan. Let op: hier staat maar één medeklinker, maar die I of J tussen twee klinkers krijgt dezelfde behandeling.

Alleen de tweede

De eerste noot van een podatus of clivis kan ook belangrijk zijn. Daar hebben de Handschriften dan ook speciale tekens voor, maar de eerste noot kan nooit een liquescens zijn. Dat is voorbehouden aan de afsluitende noot van een groep die tevens het einde van een lettergreep is.

Een podatus of een clivis heeft maar op sommige plaatsen de vorm van een liquescens. Vraag kan dus gesteld worden, of in geval van een ‘gewone’ podatus of clivis ook de tweede noot belangrijker is dan de eerste? Het antwoord hierop moet zijn: ja. En de reden ligt eigenlijk in dezelfde lijn als hierboven vermeld: het heeft heel vaak te maken met woordafsluiting. En ook als er dan geen of weinig medeklinkers staan die om een liquescens vragen, het blijft toch een woord- of lettergreepafsluiting. De tekens van de handschriften geven het trouwens aan. Hier eerst de tekens voor gewone podatus en clivis, en dan de ‘verbrede’ versie. De ronde vorm kun je snel schrijven, de andere vorm vraagt meer tijd. Zo is het verband tussen de geschreven tekens en de uitvoering.

En de uitvoering dan?

Je hoort nu zangers of dirigenten denken: Moet het nu allemaal andersom? Wat vroeger de belangrijkste noot was is dat nu niet meer, en wat vroeger de lichtste noot was is nu de belangrijkste? Daar zit veel waars in. Toch is voorzichtigheid geboden. Je kunt ook overdrijven in de goede richting. Ga voorlopig bijvoorbeeld niet verder dan de zogenaamde eindarticulatie: sluit het woord of de lettergreep af met een duidelijke uitspraak. Zeker als er een liquescens staat. Zonder te overdrijven uiteraard. Het moet allemaal wel natuurlijk blijven. In de andere gevallen zeker niet de eerste benadrukken ten koste van de tweede. Naar mijn gevoel kan het goed helpen, als je de noot die op de afsluiting van de podatus of clivis volgt, in de expressie betrekt. Een goed voorbeeld daarvan is de aanhef van de Communio ‘Ego clamavi’, Grad. Rom. p. 287.

De laatste noot van de podatus op ‘E’ staat op dezelfde hoogte als de eerste van ‘go’. Hetzelfde herhaalt zich met de lettergrepen ‘go cla’. Als je ze zingt en bewust van de ene groep naar de andere gaat, hier dus zonder interval, hef je als het ware de melodie omhoog als voorbereiding op wat komt. Het is als het opheffen van je voet voor je hem op een nieuwe traptrede plaatst. Wie even op de Handschrifttekens let, ziet meteen dat onze notatie niet helemaal juist is. Het Duitse teken voor een podatus is:Het Franse overeenkomende teken is:In de hier afgedrukte communio ziet u dit teken maar één keer: op ‘inclina’. Al de andere keren (6x) geven de Duitsers:en de Fransen:Dat is het teken voor een podatus waarvan de tweede verlengd is. Vooral uit de Franse schrijfwijze blijkt dit: twee losse noten, waarvan de tweede ‘langer’ is dan de eerste, en dus ook meerwaarde heeft. Bij de Duitsers noteert men een pes quadratus (hoekige podatus). Alle reden dus om meer aandacht aan de tweede dan aan de eerste noot te besteden. Je voelt bij het zingen ook goed aan hoe op het hoogtepunt van de melodie het accent op ‘inclina’ door de podatus prachtig wordt geplaatst. Het mooiste voorbeeld in dit verband is misschien wel de aanhef van de Dagmis van Kerstmis: ‘Puer…’. In onze boeken staat een gewone podatus, maar in de Handschriften een quadratus. Als je de melodie een quint opheft en dan delicaat de tweede lettergreep neerzet, heb je de tweede noot al verbreed.

Verbredingen

Hoe nu te werken met de liggende streepjes op podatus en clivis? Hier moet wel even goed worden opgelet. Vooral de clivis kan ons op het verkeerde been zetten, wanneer namelijk de verbreding alleen op de eerste noot staat aangegeven (Hier bijvoorbeeld op ‘exaudi’). Wie naar het Duitse teken voor de verbrede clivis kijkt, zal inzien dat het streepje eigenlijk niet alleen voor de eerste noot kan gelden. De tweede noot ‘valt er ook onder’. Altijd. Zeker bij het hierboven genoemde woord is het goed de tweede noot meerwaarde te geven: afsluiting van een woord. En wie even naar de tekens aan het begin van onze Communio bekijkt, ziet meteen dat ons Graduale ten onrechte de eerste vier podatussen onverbreed aangeeft, waar de beide handschriftenfamilies ze alle vier met een verbrede tweede noot geeft. Er valt aan ons hooggeëerde Graduale nog wel wat te verbeteren.

Beste vrienden, tot zover dit verhaal. Probeer eens iets met deze gegevens. Jammer dat ik u niet kan voorzingen via Jubilate, hoe ik meen dat deze zaken in de zang het beste tot klinken kopen. In dat opzicht is ons goede blad ook maar beperkt. Misschien dat er nog wel eens een gelegenheid komt om ’wat met geluid te doen’. Voor nu lijkt het me ruim voldoende.

Conclusie

Het is zonder meer opvallend, te zien hoe de schrijvers van de oude handschriften, en ten dele ook onze boeken, alsmaar bezorgd zijn dat we de tekst optimaal tot haar recht laten komen en er zelfs geen medeklinker van verwaarlozen. Niets was hun teveel om in hun melodisch zo onvolmaakt beeld, ritmische aanduidingen te geven als het om de tekst ging. Ik hoop dat u het met me eens is: als je zo over de schouder van zo’n schrijver hebt mogen meekijken en je hebt zijn zorg begrepen, dan kun je toch niet meer gewoon doen alsof er niets aan de hand is? Je kunt dan toch zijn zorg niet opzij schuiven en gewoon je eigen gang weer gaan en de tekst van het Gregoriaans tekort doen? Als u in de toekomst nog eens meekijkt over zijn schouder bij het schrijven, zou hij zich misschien wel eens kunnen omdraaien en zijn hoofd schudden. Spreken zal hij dan wel niet, en als hij het zou doen, zou u hem waarschijnlijk toch niet verstaan. Maar zijn bedoeling lijkt me maar al te duidelijk. Sterkte er mee.

Wie een Gregoriaans stuk gaat zingen dat hem nog onbekend is, zal om te beginnen willen zien of er veel noten staan. Hoe meer noten, hoe moeilijker, is de gedachtengang. Wanneer er dan veel notengroepen op de balken staan, wanneer, zoals een zanger het eens noemde, “het er uitziet als duur krentenbrood”, dan hebben we te maken met een moeilijk stuk, en zal er driftig gerepeteerd moeten worden. Heeft daarentegen elke lettergreep maar één of een paar noten, dan denken we er gemakkelijk mee klaar te komen.

Jubilate 22, 2 (mei 1989)

Fr. N. Wesselingh O.S.B.

Misvatting

Dat is een pure vergissing. Weliswaar zal het aantal te zingen noten bij een syllabisch (= een noot per lettergreep) gezang minder zijn, en is de melodie gemakkelijker te overzien, maar daarmee ziet men over het hoofd dat de tekst en de melodie bij zo’n gezang zeer nauwe banden heeft. En die banden moeten te hóren zijn.

De enkelvoudige noot is het eenvoudigste, maar tevens het belangrijkste melodie-element in het Gregoriaans.

Waarom belangrijk?

Bij grote groepen noten (= melismen) op een lettergreep, speelt de melodie de hoofdrol. De melodie kleurt de lettergreep, door er lang mee bezig te zijn, uit te wijden. De volgende lettergreep komt dan als het ware uit de melodie voort. Maar als er slechts één noot boven de lettergreep staat, dan wordt het verband tussen deze lettergreep en de vorige en de volgende lettergreep belangrijker. De melodie doet als het ware een stapje terug omwille van de tekst. Die ene noot moet dan alles doen. We zien dat vooral bij psalmodie. Neem maar het vers van de eerste de beste Introitus. De losse noten hebben allemaal dezelfde vorm, maar de woorden eronder vormen tesamen een zin, die weer te onderscheiden is in twee halfzinnen, in frasen, in woorden en in lettergrepen. En dat moet dan allemaal duidelijk gemaakt worden met die enkelvoudige noten. Ze moeten dus zeer genuanceerd worden gezongen, omwille van de tekst.

Lettergreep en lettergreep

Laten we dat eens van nabij gaan zien, beginnend met het kleinste element: de lettergreep. Een lettergreep is een samenstel van klinkers en medeklinkers. Tot zover zijn ze allemaal hetzelfde. Maar er is een onderling verband tussen die lettergrepen. Dat verband betreft niet alleen het gegeven dat vaak meerdere lettergrepen één woord vormen en dus bij elkaar horen, maar ook dat binnen dat ene woord er beklemtoonde en onbeklemtoonde lettergrepen zijn.

Laten we voor het gemak, en ook om het concreet te houden, hieronder een kleine antifoon afdrukken: de intrede-antifoon van 2 februari, vroeger O.L.Vr.Lichtmis, en tegenwoordig Opdracht van de Heer in de Tempel genoemd. U vindt deze antifoon ook in uw Graduale Romanum, op blz. 539.

Accenten en Nevenacenten

De ziel van het woord is het accent. Wilt u die in een compositie in het Graduale achterhalen, dan kijkt u gewoon de woorden aan. in elk drie-lettergrepig woord staat boven de accent-klinker een accent-teken. Alle twee-|ettergrepige woorden hebben zo’n teken niet. Hoeft ook niet, want deze woorden hebben altijd hun accent op de eerste lettergreep. Eénlettergrepige woorden hebben geen accent.

Lange woorden hebben de behoefte om nog verder te worden ingedeeld. Ze moeten nevenaccenten krijgen. Een soort aanloopjes naar het accent toe. Dat is niet moeilijk om te doen. Eenvoudig vanaf het accent telkens twee lettergrepen naar voren, en u hebt de juiste plaats gevonden. Zo wordt het woord beatitúdinem met hulpaccent geschreven: beátitúdinem. Generationem wordt: géneratiónem. Vaak merk je bij het zingen, dat de melodie mede op die nevenaccenten is gebouwd. Het is goed in de gaten te houden, dat eenlettergrepige woorden geen accent hebben en dus vaak (niet altijd) minder belangrijk zijn. Vooral woorden die andere woorden regeren (ad Deum, a Domino, ex integro) zullen melodisch op minder belangrijke plaatsen staan.

Welke middelen?

Hoe ziet de melodie nu kans om die accentlettergrepen er wat uit lichten? Daar zij globaal vier middelen voor:

1. De melodie gaat op het accent omhoog.
2. De syllabische gang wordt onderbroken: er komt een groepje noten.
3. De acccentnoot wordt licht verbreed
4. De zanger geeft wat extra waarde aan die lettergreep, zingt hem intensiever en werkt met de medeklinker(s) die aan het accent voorafgaan.

We gaan dat nu even bezien in de antifoon die hierboven is afgedrukt Dóminus: podatus. Virtúte: melodie omhoog. Véniet: melodie omhoog. lllúmiet: melodie omhoog. Oculos: melodie omhoog. Servórum: groepje. Suórum: melodie gaat niet omhoog, geen groepje, zingen met intensiteit en beetje verbreden.

Woordafsluiting

Nu we toch met de antifoon Ecce Domincus noster bezig zijn, wijs ik u op een ander element dat de nodige aandacht krijgt in de composities en dat wij maar al te veel verwaarlozen: de laatste lettergreep van veel woorden. Kijk even naar het woord Dóminus in de antifoon. De tweede en derde lettergreep hebben geen accent. De enkele noot op elk van deze lettergrepen staat even hoog als de andere. Toch is de tweede veel belangrijker dan de eerste: hij sluit het woord af.

Noster: hoort bij Dominus (onze Heer). Vandaar dat de s van Dominus wel duidelijk wordt uitgesproken maar de klinker niet wordt verbreed. Bij elkaar zien te houden wat bij elkaar hoort. Accent van nóster intensiveren, opgooien. De afsluiting van dit woord heeft in onze boeken, en ook in de handschriften, een verbreding: woordafsluiting en tevens afsluiting van een frase. Regel in het Gregoriaans is: als er enkele noten achter elkaar staan, dan krijgt de noot die het woord afsluit meer waarde dan de anderen en mag lichtelijk worden verbreed. Moet dat niet gebeuren, dus wijkt men van de regel af, dan geven de handschriften dat aan. Let op: achter de woorden ‘illuminet’ en ‘oculos’ ziet u in de handschriften de letters st staan.

Dat betekent: statim (= doorgaan). Uitzondering op de regel. Ziet u de kleine horizontale nootjes op: illuminet oculos. Dat kan ook duiden op woordafsluiting. Servorum sluit af met weer zo’n horizontaal streepje. Suorum maakt er een groepje van. Een woord afsluiten doe je vooral met de medeklinkers (hier: t, s en m).

Praktijk

Misschien vindt u dat meer priegelwerk. Is het misschien ook wel, maar wie wat langer met het Gregoriaans bezig is zal ontdekken, dat dit toch basisgegevens zijn die als een soort rode draad door alle composities lopen. En het zou onrecht zijn tegenover het Gregoriaans om dat maar te blijven verwaarlozen. En vergeet niet: dit uitpluizen heeft alleen maar zin als je de details en de onderdelen weer netjes bij elkaar zet en er dan weer een antifoon van maakt. Het liefst door hem te zingen. Ook een Rolls Royce mag prachtige onderdelen hebben: als je hem uit elkaar hebt gehaald wordt het pas weer een auto als hij weer is gemonteerd.

Wat jammer dat ik via papier deze antifoon niet kan laten klinken. Moet u zelf doen. Daarbij, ook voor werken met een koor, de volgende raadgevingen om de genoemde zaken in praktijk te brengen:

1. Vertaling van de tekst spreken, met de betekenis van elk belangrijk woord.
2. De Latijnse tekst een aantal keren spreken, zodat de zangers met de klanken en met de woorden vertrouwd raken. ook de zangers de tekst laten spreken.
3. Laten zien en laten horen hoe de zin verdeeld wordt in grotere en kleinere elementen. Zodoende hebben de zangers de antifoon al enkele malen gehoord en wordt het instuderen gemakkelijker.
4. En vooral: niet overdrijven. De onderdelen mogen belangrijker zijn; de melodische lijn van het geheel mag niet verstopt raken onder details.

Volgende keer iets over groepjes van twee noten.