Er verschijnen thans praktisch geen composities meer zonder dat er aandacht geschonken wordt aan de noden van de organist; een bundel zonder orgelbegeleidingen is haast niet meer denkbaar. Waarom toch deze aandacht v00r onze orgelspelers, en – waarschijnlijk een nog belangrijker vraag – waarom houden vele organisten zich niet aan deze begeleidingen?

Flip Veldmans

Jubilate 28, 2 (mei 1995)

Om met de eerste vraag te beginnen: je moet van goede huize komen om het zonder uitgeschreven orgelbegeleidingen te kunnen stellen. Het maakt niet uit of je als amateur of als professional werkzaam bent in de liturgie. De eenheid van melodie en begeleiding vraagt meestal om de oorspronkelijke begeleiding. Stijlgetrouw begeleiden in dc juiste sfeer is geen gemakkelijke opgave. Daarnaast gecomponeerde voor- en tussenspelen improviseren doet geen recht aan de compositie. Om maar meteen met de deur in huis te vallen, wanneer je bijv. de Willibrordusmis van Bernard Bartelink moet spelen, is dit onmogelijk vanuit een eenstemmige partij te doen:

1. Gedeelte uit de Lofzang Eer aan God in den hoge, GvL 233.

In de karakteristieke orgelpartij met prachtige voorhoudingsakkoorden volgt na ’Zoon van de Vader‘ een tussenspel van vijf maten. Probeer hier maar eens zelf iets te verzinnen! Sommige organisten laten gemakshalve daarom dit tussenspel zomaar weg. Maar realiseert u zich wel dat u hierdoor weinig respect toont voor de compositie en de componist hiermee geen plezier doet. Er dient te klinken:

2. Gedeelte uit de Willibrordusmis, uitgave Gooi & Sticht.

Toch overkomt het mij ook wel eens wanneer ik in een andere kerk moet spelen dat het koor zegt: “wij hebben helaas van deze mis geen orgelbegeleiding”. Daar ga je dan! Maar dit overkwam mij geen tweede keer, daarom is thans steeds de eerste vraag aan het koor: “wat wordt er gezongen?”. Ik kan dan eventueel eigen partituren meenemen, maar dit zou eigenlijk niet nodig moeten zijn.

Een ander voorbeeld. Wie kent niet ps. 126 ’Als God ons thuisbrengt uit onze ballingschap‘, in de zetting van Bernard Huijbers. U voelt waarschijnlijk al waar het probleem ligt. Juist!, in de overgang van vers 2 naar vers 3, waarin de compositie moduleert van Es groot naar F groot:

3. Gedeelte uit ps. 126.

De melodie in de orgelbegeleiding zit in de altpartij, daarboven komt een vrije sopraan, de driedeligheid verandert vanaf ‘regen’ in een tweedeligheid, waarbij de modulatie op een heel natuurlijke manier verloopt. De schitterende begeleiding van Huijbers is onmisbaar om dit alles tot klinken te brengen:

4. Gedeelte uit de orgelbegeleiding van ps. 126, uitgave Gooi & Sticht.

Een derde voorbeeld. De Wisselende Gezangen voor het liturgisch jaar, helaas nog steeds veel te weinig bekend. Prachtige melodieën in een gregorianiserende stijl. Misschien kent u deze:

5. Vers 1 uit ps. 23, De Heer is mijn herder, uitgave Annie Bank.

Wanneer je niet in het bezit bent van de orgelbegeleiding zul je de melodie gewoon meespelen. U ziet in de partituur dat op het orgel slechts lang aangehouden akkoorden klinken zonder melodie, een prachtige oplossing, waardoor alle aandacht gelegd wordt op de verkondiging van de tekst, waar het bij psalmverzen feitelijk om gaat.

Nogmaals voor alle duidelijkheid: niet alleen het wel of niet in staat zijn van het spelen van een verantwoorde begeleiding speelt een rol, het respect voor het geheel van de compositie is het uitgangspunt. Niet alleen de melodie vormt de compositie, de begeleiding is hier vaak onlosmakelijk mee verbonden. Pas het totaal bepaalt de sfeer waarin het stuk optimaal kan klinken. U zou eens moeten weten hoe lang de componist over een compositie nadenkt alvorens tot een definitief resultaat te komen, dit kun je als organist niet afdoen door het ter plaatste bedenken van een paar akkoordjes.

We komen toe aan vraag 2 van de inleiding: waarom houden organisten zich vaak niet aan de partituur. Hiervoor zijn verschillende redenen te bedenken:
– Veel organisten denken dat uitgeschreven begeleidingen voor hen te moeilijk zijn. Maar zij vergeten dat juist uitgeverijen begeleidingen verzorgen die voor de gemiddelde amateur-organist uitstekend speelbaar zijn.
– Het zal misschien een beetje hard aankomen, toch zeg ik het maar: gemakzucht. In mijn jarenlange ervaring als orgeldocent, cursusleider en medewerker aan werkwinkels van studiedagen word ik steeds met dit hardnekkige fenomeen geconfronteerd. Vooral amateur-organisten hebben de neiging hun eigen kunnen te overschatten. De inzet voor liturgie is in hun ogen al voldoende om zonder rancune er op los te spelen zonder zich te realiseren of het muzikaal én liturgisch wel verantwoord is.
– Er worden onvoldoende partituren aangeschaft. In bijv. kontakten met andere koren worden gezangen uitgewisseld, zeg maar gecopiëerd, zonder officiële partituren. Of bijv. in de weekenddiensten worden boekjes van Heeswijk of Gooi & Sticht gebruikt, waarbij voor de organist geen partituur aanwezig is. omdat deze apart moeten worden aangeschaft. De dooddoener – er is geen geld – is een slecht en zwak excuus.
– Er is geen orgelboek in de handel waar alle begeleidingen systematisch voor bijv. een bepaalde bundel in gerangschikt staan, zoals bijv. bij het ‘Liedboek voor de Kerken’ of bij de Belgische bundel ‘Zingt Jubilate‘.

Muziekuitgeverijen werken zo in de hand dat organisten niet weten waar ze iets kunnen halen, waar de partituur is uitgegeven. Wanneer Gooi & Sticht komt met een bundel als ‘Voor Podium en Zaal’ waarin bijv. composities van B. Huijbers op een bepaalde manier gerangschikt staan, zie ik niet in dat alle uitgavcn van Gooi & Sticht m.b.t. ‘Gczangen voor Liturgic’ ook niet in één bundel gerangschikt zouden kunnen worden. Dit geldt natuurlijk ook voor dc partituren van Annie Bank. Met twee of drie begeleidingsboeken zou de organist GvL compleet hebben, dit zou toch een prachtig cadeau zijn, en onze iiturgie geweldig ten goede komen? Maar waarschijnlijk denk ik te simplistisch.

Aanvulling 23 februari 2017: inmiddels is een bundel orgelbegeleidingen bij de liederen uit Gezangen voor Liturgie verschenen.

Ik hoop dat bovenstaand artikel aanleiding mag geven tot het inzicht dat een goede en verantwoorde orgelbegeleiding bijdraagt tot een beter funktioneren van de organist in de liturgie. Van harte wens ik u hierbij veel succes toe.

Wekelijks worden organisten voor de vraag gesteld: wat kan ik spelen in de liturgische dienst? De meeste orgelspelers hebben (gelukkig) vele orgelboeken aangeschaft, hetzij op eigen kosten, hetzij op kosten van het kerkbestuur, waarbij dan de boeken bij het orgel blijven liggen, zodat ook collega-orgelspelers hiervan gebruik kunnen maken.

Lees verder→

Het orgel heeft een belangrijke taak toebedeeld gekregen in onze huidige liturgie. Welke stijl van kerkmuziek ook wordt gekozen; Latijn: gregoriaans of meerstemmig, Nederlands: één- of meerstemmig, de gemeenschap dient op enigerlei wijze in de zang te worden betrokken. Tevens kan het koor in zelfstandige koorzang zijn muzikale mogelijkheden ten dienste stellen aan de liturgie. Daarnaast is het gewenst ter bevordering van de muzikale afwisseling het orgel en/of andere instrumenten zelfstandig te gebruiken, in overeenstemming met karakter en inhoud van de viering. Volgens de officiële documenten mag het orgel in advent, veertigdagentijd, tijdens het Triduum Sacrum (Witte Donderdag, Goede Vrijdag en Paaszaterdag) en in missen voor overledenen alleen ter begeleiding van de gezangen gebruikt worden. Uitzonderingen hierop zijn de derde zondag van de advent en de vierde zondag van de veertigdagentijd.Lees verder→

Op de Kontaktdag van 5 maart jl. hebben we kennis kunnen maken met Willem Vogel. Voor velen een belevenis te vernemen vanuit welke achtergrond en geloofsbeleving Vogel in de kerkmuziek functioneert als musicus en als componist. In aansluiting hierop wil ik u laten kennismaken met ‘Versetten voor de Advent- en Kersttijd’ voor orgel en andere toetsinstrumenten van Willem Vogel, uitgegeven bij Bureau voor Ned. Kerkmuziek, Cath. van Clevepark 27, 1181 AR Amstelveen, tel. 020 – 643 15 07. Prijs ƒ 17,50.Lees verder→

Al 10 jaar is steeds in deze rubriek gesproken over het orgel als instrument ter ondersteuning van koor, cantor en volk, Toch is het orgel niet het enige instrument wat hiervoor kan worden gebruikt. Vooropgesteld: ik ga het niet hebben over de vraag welk instrument het meest geschikt is voor dit doel; met andere woorden ik zal geen waarde-oordeel uitspreken, deze vraag is hier niet opportuun. Ik constateer vanuit de praktijk dat naast het orgel andere instrumenten voorkomen, bijvoorbeeld bij kinder-, jeugd- en jongerenkoren, en ook gemengde koren, zoals de piano, de synthesizer, het keyboard, het electronische orgel, de electronische piano, het combo etc. Eik van deze instrumenten heeft zijn eigen toepassings- en klankmogelijkheden. Het zal te ver voeren deze instrumenten hier allemaal aan de orde te stellen. Wel wil ik met u de mogelijkheden van de piano in de kerk bespreken. lk ga niet in de eerste plaats uit van de electrische- of electronische piano omdat hier ook andere zaken een rol spelen, zoals klankversterking, timbrebeïnvloeding en balansverhouding, maar gewoon van net natuurlijke instrument, de piano zoals we die kennen vanuit de huiskamer en de concertzaal.

Jubilate 26, 1 (januari 1993)

Flip Veldmans

Wanneer je bijvoorbeeld een kerk in Amerika of Canada bezoekt, valt onmiddellijk op dat heel vaak een orgel èn een piano (en dan meestal een vleugel) aanwezig zijn. Deze instrumenten worden apart maar ook tesamen gebruikt voor begeleiding in de dienst. Of dit wel of niet tot fraai resultaat leidt ga ik hier niet over oordelen, tenslotte valt over muzikale smaak te twisten, ik constateer alleen maar. Verder valt op dat deze kerken vaak overvloedig gestoffeerd zijn, waardoor akoestisch weinig te beleven valt, men lost dit dan weer op door een electronische nagalminstallatie aan te brengen. Dit is natuurlijk wel het paard achter de wagen spannen. Het enige voordeel is dat de piano goed kan klinken.

Dat brengt ons op het eerste probleem van een piano in de kerk, volgens mij verdraagt de pianoklank geen overdadige nagalm. In kerkruimten die akoestisch aan de magere kant zijn, zal de piano prima tot zijn recht komen, maar in kerken met goede akoestische eigenschappen zal de piano al gauw gaan ‘galmen’, zeker wanneer de bespeler ook nog eens overdadig pedaalgebruik toepast!

Een tweede probleem is dat de klank van een piano vergelijkbaar met de orgelklank zich heel anders manifesteert in een grote ruimte. De orgelklank behoudt zijn intensiteit, hoe lang je de toets ook vasthoudt. De pianoklank daarentegen geeft bij de aanzet een relatief sterke toon en zwakt daarna snel af. Een vleugel heeft hier minder last van, het geeft een dragender toon door zijn langere snaarlengte, en de intensiteit is groter. Maar voor veel kerken is een (tweedehands) piano al vaak het enige haalbare. Ook hebben oude piano’s vaak de neiging door versleten hamerkoppen ‘knallerig’ te klinken, akoestische ruimtes versterken dit effekt nog eens, met alle gevolgen van dien. Voor samenzang geeft de piano betrekkelijk weinig steun, vooral weer in wat grotere ruimtes, men kan dan bijvoorbeeld in de linkerhand oktaaf-verdubbeling toepassen.

Bijvoorbeeld GvL 423 De kinderen van Jeruzalem:

wordt

Ook een goed hulpmiddel is de intensiteit in stand te houden door een ‘lopende beweging’.

Bijvoorbeeld GvL 529 Uit angst en nood:

Dit effekt wordt ook door Antoine Oomen toegepast in bijvoorbeeld GvL 448 Groter dan ons hart:

De piano heeft natuurlijk ook zijn voordelen. Het is op een piano gemakkelijker in goede balans met het koor te blijven dan vaak op een orgel. Vooral composities waar grote klankdiversiteiten in voorkomen zijn gemakkelijker hanteerbaar dan op een orgel, waar in zo’n geval veel geregistreerd dient te worden. Ook crescendi en dimenduendi kunnen op de piano worden gevolgd, wat op een orgel zonder zwelkast veel moeilijker is. Er worden door hedendaagse componisten steeds meer composities geschreven voor koor, cantor en volk met pianobegeleiding. Om deze composities tot zijn recht te laten komen is het noodzakelijk ook daadwerkelijk van een piano gebruik te maken. Soms hebben de composities een dusdanig moeilijke piano-partij dat net voor een doorsnee pianist (c.q. organist) te moeilijk is. Probeer dan niet met vallen en opstaan de piano-partij te spelen, maar beperk je tot het spelen van de koorzetting. Omgekeerd ook niet proberen de pianopartij op een orgel te verwezenlijken, allereerst zit je vaak met de omvang en in de tweede plaats is de partij voor een piano geschreven en heeft de componist de piano voor ogen gehad met zijn eigen klankmogelijkheden.

Bijvoorbeeld GvL 489 Lied aan het licht:

Koorzetting:

Een laatste probleem in dit kader is het zelfstandig pianospel tijdens de dienst. Hiervoor is nog weinig muziek beschikbaar (een idee voor de (kerk)muziekuitgeverijen ?). Neem bij voorkeur een ‘neutraal’ stuk, bijvoorbeeld een rustig middendeel van een sonatine of sonate en niet bijvoorbeeld ‘Ballade pour Adeline’ wat ik onlangs eens hoorde. Het zou fijn zijn wanneer mensen die vanuit de praktijk hiermee te maken hebben, hun ervaringen naar de Redactie van Jubilate zouden doorspelen, dan kunnen we in een volgend artikel hierop nog eens terug komen.

‘Het bruidspaar heeft als openingslied gevraagd: Dit is de dag’ zegt de pastor tegen de organist. ‘Dat is goed’ zegt de organist, maar moppert ondertussen bij zichzelf, hadden ze niet een origineler lied kunnen kiezen, het is ook altijd hetzelfde!

Inderdaad te pas en te onpas wordt dit lied aangeheven. Maar vloeit de verveling bij de organist vaak niet voort uit steeds maar weer hetzelfde eerste regeltje als voorspel, en steeds maar weer dezelfde akkoorden op dezelfde plaats, drie coupletten lang. Geen wonder dat je dan een hekel krijgt aan een lied, maar geldt dat niet voor ieder gezang?

Jubilate 25, 2 (mei 1992)

Flip Veldmans

Ik zal een poging wagen dit bekende gezang nieuw leven in te blazen, want het prachtige lied met zijn sterke melodie verdient het niet in de hoek te worden geschoven. lk kan zo een handvol liederen noemen die hiervoor beter in aanmerking komen…

Beginnen we met het voorspel.

Wanneer een lied vaak wordt gezongen en daardoor goed gekend geworden is, is het helemaal niet nodig steeds de beginregel als voorspel te nemen. Het voorspel van Jan Böhmer uit Ludiale (besteladres: Bergstraat 17, 6701 AB Wageningen tel. 08370–12881) kan als leidraad dienen om kreatiever hiermee om te gaan:

Probeer steeds wel het tempo van het lied in het voorspel tot uitdrukking te brengen, en het voorspel niet te beëindigen met een vertraging, anders komt het lied moeizaam op gang. Tevens moet de organist alert zijn op het houden van het juiste tempo. De eerste twee zinnen eindigen steeds met een noot van drie tellen. Vaak wordt dan de nieuwe zin te laat ingezet. De organist werkt dit in de hand wanneer hij de slotnoot precies drie tellen vasthoudt. Houdt de noot daarom twee tellen vast en daarna een rust van een tel, en begin de nieuwe zin exact op de eerste tel van de volgende maat. U zult zien dat dit werkt. We zijn ongemerkt bij de bespreking van de begeleiding aangeland. Een drietal voorbeelden zal ik de revue laten passeren. Allereerst uit Harmoniale I (besteladres: Harmonia, Postbus 210, 1230 AE Loosdrecht, tel. 02158–27595) het volgende voorspel en zetting, tevens technisch de gemakkelijkste van de drie en geschreven in een modern klankidioom:

Vervolgens uit 71 Kerkliederen van Jan Vermulst (uitgave: Gooi en Sticht, Postbus 133, 3740 AC Baarn, tel. 02154–15320) deze zeer bruikbare en stevige begeleiding. In verband met plaatsruimte heb ik de toegevoegde tegenstem weggelaten:

Tenslotte als laatste van de drie voorbeelden de zetting van Jan Mirck, oud-direkteur van net Ned. Instituut voor kerkmuziek, waar ik mijn opleiding heb genoten en waar ik nog steeds met veel genoegen en dankbaarheid naar terugzie. De begeleiding is afkomstig uit de bundel ‘Eenvoudige voorspelen en begeleidingen bij 25 veelgezongen melodieën’ (uitgave Gooi en Sticht).

Eerlijkheid gebied mij te zeggen dat deze begeleidingen technisch iets moeilijker zijn te spelen dan de eerste twee bundels. Let op de fraaie imitatie bij de tweede zin:

Wanneer er iets meer tijd beschikbaar is, bijvoorbeeld bij de intocht van het bruidspaar in de kerk, speel dan eens dit preludium genomen uit de bundel ‘voorspelen bij Zang en Tegenzang’ (uitgave: Annie Bank te bestellen via Harmonia). U zult niet meteen de melodie herkennen, maar deze fraaie compositie van Mathieu Dijker sluit toch uitstekend aan bij het gezang:

Nu we het toch over muziek hebben rond dit lied wil ik u graag wijzen op (alweer) een drietal stukken over het gezang. Allereerst van Johann Gottfried Walther uit ‘Achtzig Choralvorspiele Deutscher Meister’ verzameld door Hermann Keller (ultgave: Peters nr. 4448). Ter illustratie de eerste twee regels, zie de voorimitaties in het manuaal en daarna de melodie in het pedaal. Het stuk kan stevig worden geregistreerd met een tongwerk in het pedaal en kan uitstekend dienen als naspel:

Als tweede voorbeeld nr. 18 uit 43 Choralvorspiele opus 52 van Otto Dienel die leefde van 1839 tot 1905 (uitgave: J.C. Willemsen, Amersfoort nr. 714). Ook deze compositie vraagt om een stevige registratie. Bepaal het tempo aan de hand van de 16e noten in de tweede regel:

En als laatste uit ’30 Choralvorspiele opus 135A van Max Reger (uitgave: Peters nr. 3980) onderstaand voorbeeld. Zie de canon tussen sopraan en bas:

In de inleiding hadden we het over de eentonigheid van de begeleiding. Mag ik u tenslotte als ‘toetje’ deze eigen begeleiding aanbieden waarbij de melodie niet in de sopraan ligt maar hoofdzakelijk verborgen zit in de altpartij. Deze zetting kan prima dienen voor het laatste couplet en geeft ineens een andere dimensie aan de melodie:

Na al deze voorbeelden kan ik mij niet meer voorstellen dat u zult zeggen: hadden ze niet een ander lied kunnen nemen.

Ik denk zelfs dat u blij zult zijn dat het lied weer op het programma staat zodat u de vele mogelijkheden die het gezang biedt kunt laten horen en de feestelijkheid van de dag mede kunt ondersteunen. Het bruidspaar zal u hiervoor dankbaar zijn. Veel succes!