Repertoiredag 5 oktober 2019: Alleluia

‘Allelu ja’: prijst de Heer. Dat is de betekenis van deze Hebreeuwse uitdrukking, zo legde bisschop Liesen uit tijdens de repertoiredag op 5 oktober. Zo’n twintig dirigenten en zangers waren op die dag naar de kathedraal te komen om nieuwe ideeën op te doen voor het repertoire van hun koor.

Foto: Ronald van Quekelberge

Centraal stond het alleluja dat tijdens de woorddienst wordt gezongen. Bisschop Liesen gaf hier een toelichting op. Die woorddienst is eigenlijk een dialoog, zo zei de bisschop. God spreekt tijdens de eerste lezing uit het Oude Testament. Daarop antwoorden wij in de antwoordpsalm. Vervolgens spreekt God opnieuw in de tweede lezing, doorgaans uit de brieven van Paulus, en dan komt het alleluja.

Dat heeft daar een tweevoudige functie: uiteraard een uitroep van vreugde, maar op deze plaats gericht ook op het Evangelie dat volgt: Jezus gaat tot ons spreken.

De uitroep ‘alleluja’, die door iedereen kan worden meegezongen, wordt gevolgd door een vers uit het evangelie of uit een psalm gezongen door het koor of een cantor. Daarna volgt weer het alleluja. In de vastentijd vervalt het alleluja en wordt alleen het vers gezongen.

De uitleg van de bisschop maakte duidelijk dat het alleluja een onmisbaar onderdeel is van de woorddienst. Een onderdeel dat op allerlei manieren muzikaal vorm kan krijgen, zo bleek tijdens het vervolg van de repertoiredag, waarbij onder meer nieuwe zettingen van het alleluja van Frans Bullens werden gezongen.

Veel aandacht was er ook voor de nieuwe bundel Geprezen, o Heer: nieuwe liederen geïnspireerd op het Zonnelied van de H. Franciscus van Assisi. Verder maakten de deelnemers kennis met diverse motetten en werk van Albert de Klerk en Louis van Dijk.

‘Amen’ en andere acclamaties in de liturgie

We zeggen of zingen het zo vaak: ‘Amen’. Wat betekent dat woord eigenlijk? De ‘Dikke van Dale’ schrijft:

  1. (oorspr.) dat is zo, dat zij zo, zeker
  2. (thans) slotwoord van gebeden, preken …<Hebr. Amen
    (waarlijk, zeker).

‘Amen op iets zeggen’ betekent: ‘ermee instemmen’, ‘erin toestemmen’ en is, volgens van Dale, ontleend aan Deuteronomium 27,15–26, waar het volk twaalfmaal de formule uitsprak.

Het woord komt voor in de drie grote godsdiensten: Jodendom, Christendom en Islam. Op de doxologieën in de synagogale eredienst antwoordt het volk met ‘amen’. In de christelijke liturgie werd het woord onvertaald overgenomen. Het volk reageert met ‘amen’ op het eind van de canon die door de bisschop luid werd voorgedragen, zo lezen we bij Justinus rond het jaar 150. En de H. Hiëronymus verhaalt, omstreeks het jaar 400, hoe het amen door de Romeinse basiliek dreunt als een hemelse donderslag!

Het is onze cultuur niet zo’n gewoonte om als kerkvolk massaal ‘amen’ uit te roepen. Er is meestal slechts sprake van wat onduidelijk gemompel en – in navolging van de gewoonte in veel protestantse kerken – is het vaak de voorganger zelf die het gebed ‘beaamt’. Een gezongen amen zou beter zijn, maar dat werkt alleen goed na een gezongen gebed, of minstens een gezongen slotformule, al is het slechts op één toon:

Met name het Eucharistisch Gebed vraagt om een overtuigende instemming van alle aanwezigen. Als de priester de doxologie ‘Door Hem en met Hem’ zingt, zal het volk zeker niet achterblijven bij het amen. Het koor kan daar nog als ‘coda’ een feestelijke toonzetting van een meervoudig amen aan toevoegen. In het Freiburger Chorbuch zijn daarvan een aantal fraaie voorbeelden te vinden. Maar ook onze Haarlemse kerkmusicus Jan Valkestijn heeft ooit een ‘Amen’ geschreven dat meerstemmig eindigt.

 

Op de website van Doorgeven, het tijdschrift van de NSGV Haarlem-Amsterdam, leest u in de rubriek In taal en teken meer over de achtergronden van het Amen en de mogelijkheden om deze acclamatie te zingen.

Met toestemming overgenomen uit Doorgeven Nieuwsbrief nr. 2, juli 2012.

Het eucharistisch gebed: deelname van de gelovigen

Traditie

Vanouds werd het stil, als de priester de prefatie had gezongen en het sanctus had geklonken. Men knielde onder het eucharistisch gebed en werd extra eerbiedig voor het moment dat Christus’ komen in de viering realiteit werd. Voor sommigen wekt het nu de indruk dat die stilte en attentie voor wat aan het altaar gebeurt de aandacht wat doet verslappen, de levendigheid van de viering wat doet inzakken. Vanuit die gedachte is men ertoe gekomen om sommige gedeelten van het eucharistisch gebed met alle aanwezigen samen te zeggen.

fr. Nico Wesselingh o.s.b.

Jubilate 31, 3 (september 1998)

We weten dat dat eigenlijk niet de bedoeling is. Het hogepriesterlijk gebed komt aan de priester toe, volgens de liturgische richtlijnen. Dat brengt een soort dilemma mee. Is er dan werkelijk geen enkele deelname aan dit gebed door de gelovigen? Kunnen we daar een redelijke oplossing voor vinden?

Acclamaties

Om te beginnen moeten we die momenten in het eucharistisch gebed die juist speciaal voor de gelovigen zijn bestemd niet verwaarlozen. Dat zijn met name het heilig en de acclamatie na de consecratie. Ja, ook het heilig is een onderdeel van het eucharistisch gebed. Want ook de prefatie behoort daartoe. Deze twee, het heilig en de acclamatie na de consecratie zouden altijd gezongen moeten worden. De zang heft hier de deelname op tot een klankrijk en kleurrijk element. In de hoeveelheid gesproken woorden door de priester (wie zingt zo nu en dan het eucharistisch gebed, geheel of ten dele?) geven deze gezongen woorden een apart cachet.

Voor velen is dat niet genoeg, en men wil de hier en daar gegroeide praktijk van het meezeggen van een gedeelte van het eucharistisch gebed niet loslaten. Jammer, want er zijn andere, betere mogelijkheden.

Interjecties

In plaats van een gedeelte van de tekst die voor de priester is bestemd door de gelovigen te laten zeggen, kan men de tekst onderbreken door een gezongen acclamatie. En die acclamatie een aantal keren herhalen. Cantor of koor kan die acclamatie (de eerste keer) voorzingen, en de gemeenschap herhaalt dat. Als u denkt dat hiermede iets nieuws wordt ingevoerd, dan vergist u zich. Kijk eens in GvL onder de nummers 735 tot 737. Daar staan drie eucharistische gebeden voor kinderen, door Rome goedgekeurd, met acclamaties. En de meeste van die acclamaties zijn getoonzet. Onmiddellijk bruikbaar. En sommigen zijn goed geschikt voor volwassenen. Een goede acclamatie hoeft niet strijdig te zijn met het karakter van het eucharistisch gebed. Integendeel. Als op de goede plaatsten de priester het gebed onderbreekt (goed die plaatsen kiezen, en goed afspreken met de celebrerende priester) zou men dit inspirerende tussenvoegsels, interjecties kunnen noemen. Men tast hiermee niet het eucharistisch gebed aan, men voegt er iets zinnigs aan toe.

Welke?

Zijn alle acclamaties voor dit doel bruikbaar? Volgens mij niet. Er moet gekeken worden naar de tekst vooral. Eucharistie betekent: dank brengen, Gods goedheid voor ons bezingen. Daar moet de tekst bij aansluiten. Bidden om barmhartigheid en vergeving lijkt me daar niet juist. De teksten moeten iets jubelends hebben. Zo zou b.v. een halleluja-keervers goed kunnen dienen. Vooral in de paastijd. Wie in GvL kijkt onder nummers 240 tot 260 vindt er ruime keus. (Op deze plaats alleen het refrein, niet het vers zingen). Maar onze onvolprezen GvL geeft nog vele andere, naar ik vermoed nog te weinig gebruikte mogelijkheden.

Tussen 301 a en 310 e (in de nieuwe uitgave van 1996) staan maar liefst vijftien acclamaties voor onder het eucharistisch gebed vermeld. Daar moet dan wel een onderscheid gemaakt worden, want sommigen zijn bedoeld als acclamatie na de consecratie (Als wij dan eten… etc.). En die zouden eigenlijk voor dat moment bewaard moeten worden. Maar daarnaast zijn er goed bruikbare. Bij voorbeeld: 301a, 307 en 310a.

En wie daarmee nog niet zijn keuze kan maken, zij gewezen op de acclamaties die staan onder de nummers 391 tot 400 b, met name 391 en 393.

En wie het onderste uit de onvolprezen (nieuwe) GVL wil halen, kan ook nog terecht bij de Psalmen. Heel geschikt zijn de beide keerverzen bij Psalm 8: Heer onze Heer… Of de drie keerverzen bij Psalm 23: De Heer is mijn herder. Ook Psalm 50 geeft een goede mogelijkheid: Dankbaarheid zij uw offer aan God… En tussen Psalm 145 en 150 is nog het een en ander te vinden.

De conclusie zal eenvoudig zijn: niemand moet nog menen dat er geen mogelijkheden zijn voor acclamaties tijdens het eucharistisch gebed. Doorbreek het alsmaar spreken met een levendige tekst en melodie. Het zal de hele viering ten goede komen. Misschien een raad: begin met een of enkele acclamaties. Laat de mensen eraan wennen. Na verloop van tijd kan men het aantal uitbreiden, en voor de sterke tijden eigen acclamaties nemen.

Andere gezangen als antwoord na de Eerste Lezing

Vorige keer zijn we geëindigd met u te zeggen dat er, vooral in de sterke tijden ook nog andere mogelijkheden zijn als antwoord no de eerste Lezing. Daar gaan we het dus nu over hebben.

fr. N. Wesselingh o.s.b.

Jubilate 30, 3 (september 1997)

Advent

Een van de meest geliefde gezangen uit de Gregoriaanse traditie is het Rorate. Hoewel het een laat gezang is, pas enkele eeuwen oud, is de melodie goed modaal, en de tekst is een wonderbaarlijke combinatie van allerlei teksten uit Jesaia. In het keervers worden de hemelen en de wolken opgeroepen om de heiland naar beneden te laten komen in dauw en regen. In de verzen wordt God zelf aangesproken. Onze schuld wordt erkend, en God wordt gesmeekt ons te komen verlossen. Aan het eind komt het antwoord van God: Consolamini… Troost toch, mijn volk… spoedig zal uw heil komen. Prachtige opbouw met hoop en verwachting.

De vorm is responsoriaal, zoals ook de Antwoordpsalmen die het Lectionarium opgeeft; Keervers voor allen en verzen voor de voorzang. Ik heb wel eens liederen op deze plaats in de Advent gehoord die minder toepasselijk zijn.

Kersttijd

De traditie kent een aantal gezangen voor de kersttijd die niet in het Graduale staan, maar wel goed bruikbaar zijn. Ik noem er u enkele, te vinden in het Liber Cantualis: Ecce nomen Emmanuel (p. 84).

Minder bekend, maar zeer geschikt is de beurtzang: Puer natus in Bethlehem (p. 91). Melodie ook van latere tijd, maar goed bruikbaar. Helemaal syllabisch, dus per lettergreep één noot. Het keervers: In cordis jubilo Christum natum adoremus cum novo cantico (Laten wij van harte Christus, die geboren is, aanbidden met een nieuw lied), is eigenlijk een juweeltje voor volkszang. Uit de 14 strofen kan uiteraard een keuze worden gemaakt. Wel de eerste 5 altijd zingen, want die geven het geboorteverhaal.

Veertigdagentijd

Naast het Attende Domine (p. 71, GvL 844) voor de hele veertigdagentijd, waarvan de melodie wel vragen oproept, staan er in het Liber Cantualis nog enkele gezangen voor de Goede Week: Gloria laus et honor (p. 85) voor Palmzondag, Ubi caritas (p. 108) voor Witte Donderdag en Ecce Lignum Crucis (p. 84) voor Goede Vrijdag. In het Gloria laus en in het Ubi caritas is een rol te vinden voor volkszang.

Pasen

Waarom zou je in de Paasweek niet het Victimae Paschali laudes (p. 62, GvL 845) na de eerste lezing zingen? Vroeger zaten Sequenties vast aan het Alleluia. Nu zijn ze er eigenlijk van losgemaakt. Het voorgaande Alleluia heeft meestal melodisch geen enkele verwantschap meer met de Sequentie.

Week voor Pinksteren

Het accent van de viering lag vroeger op de beide Pinksterdagen en de rest van het octaaf. Nu richt de aandacht van de liturgie zich vooral op de negen dagen tussen Hemelvaart en Pinksteren, toen de leerlingen in de bovenzaal bijeen waren om de Geest af te smeken. In diezelfde dagen is er geen beter gezang denkbaar dan het Veni sancte Spiritus (p. 63, GvL 846) of het misschien meer bekende Veni Creator (GvL 847).

Sacramentsdag

Dit feest geeft ons allerlei kansen om sommige van de vroegere lofgezangen nog eens te hernemen. Jesu dulcis memoria (p. 87) of Pange lingua (p. 100, GvL 838) in hun verschillende melodieën.

Mariafeesten

Ook hier liggen verschillende mogelijkheden. Bij voorbeeld de hymne Ave maris stella (p. 74) of enkele verzen uit het Magnificat, met een eenvoudige antifoon. De traditionele Maria-antifonen (Salve Regina, Ave regina caelorum etc.) lijken door hun vorm minder geschikt als antwoord op de lezing.

Conclusie

Onze zoektocht naar geschikte Gregoriaanse gezangen die op de plaats van de Antwoordpsalm zouden kunnen worden gezongen, heeft, dunkt me, nogal wat opgeleverd. Het spreekt vanzelf dat veel van deze gezangen, misschien wel alle, ook op andere momenten in de liturgie goede diensten zouden kunnen bewijzen. Met name kan ik me voorstellen, dat in niet-eucharistische vieringen een aantal van deze gezangen kunnen helpen om een eigen karakter aan die diensten te verlenen. je moet wel even zoeken en misschien wat creatief zijn, maar het loont de moeite om het te proberen. Succes ermee.

Zang bij de communie

Als medewerkers aan de verschillende liturgische vieringen is het wel noodzakelijk om enige kennis te hebben van de opbouw van de viering waaraan we bijvoorbeeld als koor, dirigent of organist onze medewerking verlenen. In de categorie ‘Zang in de liturgie’ brengen wij de verschillende momenten onder de aandacht die door een koor gezongen kunnen worden. In deze aflevering ‘de communiegang’.

We bekijken de Algemene Inleiding op het Altaarmissaal, een onmisbare leidraad, en in artikel 56 worden regels gesteld en suggesties gedaan betreffende de communieritus. Naast het Gebed des Heren en de Litanie bij de breking van het Brood (Lam Gods) worden er twee momenten genoemd waarop gezongen kan worden.

Allereerst de zang die het ‘ter communie gaan’ van de aanwezigen begeleidt: “Terwijl het heilig Sacrament door de priester en de gelovigen genuttigd wordt, zingt met het gezang bij de communie, dat tot doel heeft(…) te getuigen van de innerlijke vreugde en het ontvangen van het Lichaam van Christus nog meer tot iets gemeenschappelijks te maken.”

Naast deze begeleidingszang onder de communie is er ook nog een zelfstandig gezang mogelijk na de communie: “Als de communie uitgereikt is, bidden de priester en de gelovigen eventueel enige tijd in stilte. Ook kan heel de gemeenschap, als men hieraan de voorkeur geeft, een lofzang, een psalm of aan ander loflied zingen.”

Zowel onder als na de communie kan er dus gezongen worden. De keuze zal een zorgvuldige, weloverwogen keuze zijn. Het gaat hier in de viering om een hoogtepunt.

Een kijkje in het verleden

Van de gezangen bij de communie heeft de zang tijdens het communiceren de oudste papieren. Van de drie traditionele processiegezangen uit de Romeinse ritus: introïtus, offertorium en communio, is deze laatste het oudst. Kennelijk heeft men altijd al aangevoeld dat een plechtig moment om een begeleidende zang vraagt. Met zekerheid is het gebruik van deze zang terug te voeren op de vierde eeuw. Ze heeft dan nog de zuiver responsoriale vorm. Een voorzanger draagt de psalmverzen voor en de aanwezigen nemen aan de zang deel door een steeds terugkerend refrein. Twee psalmen blijken, gezien de getuigen uit het verleden, op deze plaats in de viering erg geliefd te zijn. En koos graag voor psalm 34 en wel met name om vers 9a: ‘Ervaart het, ziet: mild is de Heer’ (zie GvL 34).

Ook psalm 145 blijkt hier populair te zijn geweest en wel om het vijftiende vers. Het gaat in deze psalm om de kern van de eucharistie: ‘Aller ogen wachten: op U die het voedsel geeft, altijd weder’ (zie GvL 145 I).

Aanvankelijk namen de communicanten zelf deel aan de communiezang, van lieverlee neemt het koor deze zang over. De melodieën worden rijker en de teksten uitgebreider. In verschillende tradities laat men de psalm vallen en worden eigen gecomponeerde hymnen gezongen. De Romeinse Liturgie houdt echter de psalm vast tot hij in de elfde eeuw in onbruik raakt. Van de omvangrijke communiezang blijft alleen de antifoon over, die in de dertiende eeuw de naam ‘communio’ krijgt.

De communio verliest wat de tekst betreft ook aan karakter als communiezang. Zelden nog is de thematiek eucharistisch gekleurd. De tekst sluit van dan af meer aan bij het evangelie van de dag of bij het feest dat wordt gevierd. Op de Zondagen na Pinksteren (dus de ordening van voor Vaticanum II) worden eenvoudige verzen uit de psalmen 9 tot en met 118 gekozen.

De liturgievernieuwing van Vaticanum II heeft heel duidelijk de communiezang willen herstellen. De eerste aanzet daartoe was al gegeven in 1958 (instructie ‘musica sacra et sacra liturgia): “De antifoon bij de Communio moet als regel gezongen worden terwijl de celebrant het Allerheiligste Sacrament nuttigt. Indien echter de gelovigen te communie gaan, wordt het zingen van dezelfde antifoon ingezet…”

De praktijk van nu

Er is geen onderdeel in de viering dat zoveel ruimte laat en zoveel variatie biedt als de communiegang. De Inleiding op het Altaarmissaal: “Men kan of de tekst uit het Romeins graduale gebruiken (met of zonder de psalm) of de tekst uit het graduale simplex, of een ander passend gezang. Het wordt door het koor alleen gezongen, ofwel door het koor dan voorzanger samen met het volk”. Men kan dus Latijn of Nederlands zingen, een psalm of een passend gezang.

Wanneer men kiest voor de antifoon uit het Graduale Romanum zal de deelname van allen aan de zang niet mogelijk zijn. Wanneer men daar wel op uit is, kan men beter een eenvoudige communiezang kiezen uit het Graduale simplex of uit het Liber cantualis (uitgave Solesmes 1978) met volkszang gregoriaans.

Ook in een viering met Nederlandse gezangen zal een deelname van allen slechts mogelijk zijn wanneer de communicerenden instemmen met een eenvoudig en/of bekend refrein. We mogen echter niet uit het oog verliezen dat er mensen zijn die zingend ter communie gaan storend en niet passend ervaren. De voor de hand liggende praktijk is dan, dat er tijdens het uitreiken van de communie iets wordt gezongen door het koor alleen of dat de organist (of een andere instrumentalist) een stemmig muzikaal intermezzo verzorgt. Het bekende lied van het brood (GvL 457) met zijn orgelversetten is in deze uniek. De tijd tijdens de communiegang biedt het koor dus de gelegenheid, om iets in het Latijn (of een andere vreemde taal) te zingen. Bij de keuze moet zorgvuldig te werk worden gegaan want er zal rekening gehouden moeten worden met de thematiek van de viering en/of de liturgische tijd. Het is niet verantwoord slechts af te gaan op wat het koor graag zingt, met als voorwendsel dat mensen toch geen Latijn verstaan.

Na de communie

Of er na de communie gezongen wordt hangt natuurlijk nauw samen met wat er onder de communie is gebeurd. Heeft heel de vierende gemeenschap (voorzangers, koor, orgel en volk) aan de zang onder de communie-uitreiking deelgenomen, dan zal er aan het zingen na de communie weinig behoefte meer zijn.

De Inleiding op het Altaarmissaal spreekt van een ‘lofzang, een psalm of een ander lied’. De praktijk leert dat er andere keuzes gemaakt kunnen worden wanneer het gezang na de communie, qua thematiek refereert aan de communie die ontvangen is. Een duidelijk voorbeeld is bijvoorbeeld het lied ‘Nu het brood gebroken is’ van Henk Jongerius en Jan Raas.

Koorkring Zeeuws-Vlaanderen

In ecclesiis benedicite Domino: Graduale

In de vorige aflevering hebben we gezien dat er problemen kunnen ontstaan als (Gregoriaanse) koren iedere zon- en feestdag het Graduale zingen. De aard en de lengte van sommige Gradualia maken het de zangers lang niet altijd gemakkelijk. En zulke stukken moeten goed worden gezongen willen ze de kerkgangers blijven boeien. In het vorige artikel heb ik al een begin van een oplossing voor dit probleem gegeven, door op enkele Gradualia te wijzen die niet lang en niet zo moeilijk zijn. En vooral: de teksten van deze Gradualia zijn algemeen bruikbaar. Zie zo nodig naar de vertaling van deze zangstukken in het Gregoriaans Missaal.Lees verder

In ecclesiis benedicite Deo: het graduale

Antwoord van de gemeenschap op de eerste lezing

Het lijkt zonneklaar: voor iedere zon- of feestdag staat in het Graduale Romanum of in het Gregoriaans Missaal een antwoordgezang aangegeven: het Graduale. Dit gezang kan men inderdaad gebruiken. Deze Graduales behoren tot de mooiste Gregoriaanse composities die we kennen. En wie ze aankan, hij ga zijn gang. Een goed gezongen Graduale kan de kerkgangers aanzetten tot meditatief bezig zijn met dat wat in de lezing zojuist gehoord is. Antwoord geven op iets kan ook zonder woorden te spreken. Door n.l. in de geest (of: Geest) te beamen wat zojuist is voorgelezen.

Lees verder

In ecclesiis benedicte Deo (3)

Van Alleluia tot Halleloejah

Soms wordt je de vraag gesteld: “Hoe moeten we in de liturgie het woord Alleluia uitspreken?" Dat is een terechte vraag. Terecht ook, omdat het woord op verschillende wijzen geschreven wordt. Vandaar dat het dit keer gaat over: hoe schrijf je dat woord? En: hoe spreek je dat woord uit?

Fr. Nico Wesselingh o.s.b.

Jubilate 29, 3 (september 1996)

In de liturgie is de acclamatie Alleluia een vanuit de Bijbel overgenomen kreet. Er is dus geen sprake van een vinding van een of andere geleerde of musicus. Met name in de oosterse liturgie is het Alleluia al vanaf de eerste eeuwen bekend. Dat het in de westerse liturgie van veel latere datum is doet hier nu niet terzake. De betekenis van het woord is: Looft de Heer. Het woord is samengesteld uit de Hebreeuwse woorden Halleloe: dat ‘zingt’ betekent (Imperatief meervoud) en de afkorting van de Godsnaam: “Jah", dat dus staat voor Jaweh. Maar daarmee is nog weinig gezegd.

Onvertaald

Waarom is dit woord niet vertaald, en is het Hebreeuwse woord niet in iedere taal vervangen door een equivalent? Het woord Alleluia heeft in zijn Hebreeuwse klank iets zo compact, zo direct, dat pogingen tot invoeren van een vertaling mislukken. In het Nederlands zingen we in de veertigdagentijd in plaats van dat woord het drietal: Looft de Heer. Maar wie er gevoel voor heeft, zal merken dat die drie eenlettergrepige woorden niet de directheid en de eenheid hebben die het woord Alleluia heeft. In het Hebreeuws lijkt het erop, dat men de twee onderdelen van het woord heeft samengevoegd, maar door in de Hebreeuwse bijbels een kleine spatie tussen de twee lettergrepen te houden, duidelijk wil maken dat het een samengesteld woord is. De open klanken van Alleluia vragen ook eerder om zang dan onze Nederlandse vertaling. Samen met het woord ‘Amen’ is dit de enige roep, de enige acclamatie, die rechtstreeks vanuit het Hebreeuws in onze liturgie is opgenomen. Overigens is het woord ‘Amen’ een tijdlang door de Fransen als enigen wel vertaald: Ainsi soit-il! Ga dat maar eens zingen als acclamatie.

Anders geschreven

Maar het Hebreeuws werkt met heel andere lettertekens, dus moet er gezocht worden naar equivalente letters in de taal waarin de liturgische teksten geschreven stonden. In het Grieks was dat geen probleem. In het Latijn eigenlijk ook niet, maar men is hier verder gegaan. Men heeft niet het Hebreeuws als uitgangspunt genomen en dat zo goed mogelijk fonetisch overgezet. Want het Latijn had iets waar het slecht mee uit de weg kon: de geaspireerde ‘A’ aan het begin.

Spraakgebrek

De Romeinen (die bepalend waren voor de Latijnse taal) leken een beetje op West-Vlamingen. Beide konden/kunnen de ‘H’ niet uitspreken. Daar hoef je een volk of bevolkingsgroep niet op aan te kijken. Ieder mens leert de taal aan zoals hij die hoort. Zo neemt hij ook de hebbelijkheden en onhebbelijkheden van zijn moedertaal over. Waar het dus het meest normaal was geweest aan die ‘A’ een ‘H’ te laten voorafgaan, liet men gewoon die aspiratie, dat aanblazen, vallen. Ook de ‘H’ aan het einde verdween. Die konden ze nog minder uitspreken. Men paste aldus het woord aan aan het eigen spraakgebrek.

Augustinus

Het was in de oudheid al bekend, dat de Romeinen niet met de ‘H’ overweg konden. Sint Augustinus, die een tijd in Italië heeft geleefd, had het duidelijk gemerkt, en in een preek steekt hij lichtelijk de draak met de Romeinen om hun spraakgebrek. Dat ‘spotten met’ is nu nog zo. De zachte ‘G’ van ons Brabanders (is dat eigenlijk wel een spraakgebrek?) is nogal eens reden tot spot voor mensen die van boven de rivieren komen. En onder de oorlog werd vaak het wachtwoord ‘Scheveningen’ gebruikt om eventuele Duitse infiltranten te ontmaskeren. Want die ‘Sch’ is voor Duitsers niet uit te spreken.

Nederlands

Maar hoe zit dat bi] ons met de schrijfwijze van het Alleluia? Aangezien bi] ons dat woord vroeger uitsluitend in de Latijnse liturgie gebruikt werd, was er geen reden om het anders te schrijven. Maar nu we dat woord in de landstaal-liturgie gebruiken, moeten we toch eigenlijk niet de Romeinse onvolkomenheden overnemen. Officieel is daarover nooit een standpunt bepaald bi] mijn weten, maar we zien bij voorbeeld in GvL gewoonlijk het woord als volgt gespeld: Halleluia. En dat lijkt me een betere schrijfwijze.

Zo wordt aan de geaspireerde ‘A’ recht gedaan. Wie goed naar Israëlische liederen luistert kan telkens weer die wat scherpe aspiratieklank horen. De Hebreeuwse ‘H’ is veel zwaarder dan onze ‘H’, gaat bijna naar een ‘G’ toe. Heeft een keelklank. De ‘H’ aan het einde wordt door bijna iedereen verwaarloosd. We weten er waarschijnlijk weinig mee te doen.

De uitgang van het woord wordt dus gewoonlijk niet meer geschreven met een ‘i’, maar met een ‘j’. En dat komt, dacht ik, wél overeen met een officiële afspraak. Schreef ik tot nu toe in dit artikel het woord op de Latijnse wijze, vanaf nu schrijf ik het zoals het in onze liturgie gebruikelijk is. Halleluia.

Overigens: de Godsnaam worden we geacht niet meer uit te spreken, maar de Joden hoorden in de uitgang van het Halleluja niets anders dan de Godsnaam. Het was een veelgebruikte afkorting. Denk maar eens aan de honderden namen in het Oude Testament die eindigen op ‘ia’: Jesaja, Elia, Obadja, Abia, Benaja enz. In de naamsverklaringen, die in de Bijbel vaak bij zulke namen voorkomen, wordt altijd verwezen naar de God van Israël. Merk op hoe de schrijfwijze, die ik hier overneem uit onze KBS-Bijbel, niet uniform is. De ene keer eindigt de naam op ‘ia’ en de andere keer op ‘ja’. Achter de ‘i’ zou eigenlijk nog een ‘i’ moeten staan.

Uitspraak

Hiermee is al heel wat gezegd over de uitspraak. Natuurlijk: het woord Halleluia is in zijn schrijfwijze vernederlandst, maar in de uitspraak moeten we toch zoveel mogelijk het Hebreeuwse karakter en de Hebreeuwse klank van dit woord respecteren.

Daarom de volgende aanwijzingen:

  1. De ‘H’ aan het begin moet niet worden weggedrukt. Zonder overdrijven moet de aanvangsletter te horen zijn.
  2. De afbreking van dit woord in het Nederlands is Ha-le-lu-ja (of is dat sinds kort ook veranderd?). Het Hebreeuwse woord ‘Hallel’ heeft het accent op de laatste lettergreep. Dat klinkt dus als Halleel. Het afbreekstreepje lijkt niet op de juiste plaats te staan, maar de klank (zoals in ‘lees’) blijft gelukkig wel correct.
  3. De klinker ‘u’ is een zaak apart. Onze reformatorische broeders en zusters zingen daar al eeuwen de klank van het woord muur. Maar ook dat lijkt me een teveel aan vernederlandsing. De klinker ‘u’ van muur is in het Hebreeuws een onbekende klank. Mogelijk zou hier de spelling ‘Halleloejah’ juister zijn, maar die is ongebruikelijk en je krijgt het er waarschijnlijk niet in. Misschien mogen we de reformatorische uitspraak wel aanhouden, als we spreken over de Halleluja, het onvolprezen hoedje van het Leger des Heils. En in de catholica het woord reserveren voor dat merkwaardige kledingstuk, dat vroeger in veel sacristieën hing, om een priester van ‘clergy-man’ om te toveren tot iemand die een soutane leek te dragen.
  4. De laatste lettergreep ‘ja’ is niet de onbelangrijkste lettergreep van het woord. In onze taal, evenals in het Latijn, ligt het accent op de derde lettergreep. Maar in het Hebreeuws ligt, vooral bij namen, het accent op de laatste lettergreep: Hallelujá. In het geval van dit samengestelde woord lijkt het erop, dat er twee accenten na elkaar komen: Hallelóejá. Hoewel het Latijn geen accent op de laatste lettergreep van het woord kende, heeft het Gregoriaans een wondere mengeling van melodiën waarbij dan weer de voorlaatste en dan weer de laatste lettergreep van ons woord de meeste aandacht krijgt. Denk maar aan de jubilus op deze laatste lettergreep in de Gregoriaanse Halleluja’s. Het was de Godsnaam, de jubel die men aan God wilde brengen, die hier inspireerde tot grote melismen. In sommige oude liturgieën bestond het voorschrift, dat de jubilus minimaal een kwartier moest duren. Daarmee werd het eindeloze van het hemelse vreugden geaccentueerd. Dus: de slotlettergreep niet als onbelangrijk uitvoeren.

Alles overziende moeten we zeggen, dat we de Latijnse schrijfwijze niet in onze taal adviseren, dat het Halleluja beter is, maar dat de volledige juiste schrijfwijze is… Halleloejah.

Een volgende keer gaan we het hebben over de acclamaties tussen de lezingen van de Eucharistie. Dit alvast als preludium, of, als u een minder muzikale term wilt gebruiken, als ‘Hors d’oeuvre’. Laten we in de liturgie (meer) gebruik maken van de twee woorden die in alle landen en talen gemeenschappelijk zijn aan Joden en aan alle kerken. Zo wordt ook de oecumene gediend.

In ecclesiis benedicite Deo (2)

Over acclamaties

In de voorgaande aflevering hebben we de Opening van de Eucharistie met Gregoriaanse gezangen bezien, en wat daarbij aan acclamaties aan de orde kan komen. We stellen ons voor, dat er een kruisteken is gemaakt en een groet is gezongen en op beide een antwoord is gegeven. De kop is er dus af. Wat staat ons nu te doen?Lees verder

De Sint-Gummarusmis

Onlangs verscheen bij Muziekuitgeverij Annie Bank de Sint Gummarus-mis van Flip Veldmans. De redaktie van Jubilate vroeg mij een stukje te schrijven over deze mis.

Flip Veldmans, werkzaam als organist en dirigent in de Sint Gummaruskerk te Steenbergen, geeft in de partituur de volgende verschillende uitvoeringsmogelijkheden aan:

I : éénstemmig koor (cantor), volk en orgel,
II : twee gelijke stemmen SA of TB, volk en orgel,
III : drie ongelijke stemmen: SAB, volk en orgel.Lees verder