Over acclamaties
In de voorgaande aflevering hebben we de Opening van de Eucharistie met Gregoriaanse gezangen bezien, en wat daarbij aan acclamaties aan de orde kan komen. We stellen ons voor, dat er een kruisteken is gemaakt en een groet is gezongen en op beide een antwoord is gegeven. De kop is er dus af. Wat staat ons nu te doen?
Fr. Nico Wesselingh o.s.b.
Jubilate 29, 2 (mei 1996)
We zien nu even af van het Openingswoord, waarbij geen antwoord of acclamatie wordt voorzien en dat nog altijd gekenmerkt moet zijn door, zoals het Latijn het kernachtig zegt ‘brevissimis verbis’ (met zo weinig mogelijk woorden). Het wordt nu tijd dat we ons tot God gaan richten. Want we zijn wel de kerk binnengekomen met de beste bedoelingen, maar er kleven aan ons binnenste misschien nogal wat ongerechtigheden. En zoals je aan een maaltijd niet komt met vuile handen doch die eerst wilt wassen, zo kom je God niet onder ogen zonder eerst vergeving te hebben gevraagd voor wat is misdaan.
Bede om vergeving
Schuld bekennen is nooit leuk. Bij veel mensen komt hooguit het woord ‘sorry’ over de lippen, maar de oude Liturgie ging met schuld wat intensiever om. Zo’n woord als ‘sorry’ houdt, vooral door de terloopse manier waarop het vaak gezegd wordt, nauwelijks een schuldbekentenis in. Het is de kortste manier waarop je van schuld en vergeving kunt spreken. Het komt daarin trouwens overeen met het Franse ‘pardon’. Waardevolle woorden overigens in het sociale leven, maar om met God in het reine te komen is het wel erg kort en oppervlakkig. Er wordt in de Liturgie vanouds een aparte ritus van gemaakt, in het Latijn ‘Ritus paenitentialis’ geheten, en in onze taal ‘Boeteritus’ of ‘Schuldbelijdenis’. En bij die ritus hoort een acclamatie: Kyrie eleison, Heer, ontferm U over ons.
Origine
Het Kyrie eleison is van voorchristelijke origine. Het was de kreet waarmee het volk een nieuwe hoogwaardigheidsbekleder inhuldigde. Een kreet die alsmaar herhaald werd bij een intocht in b.v. in een Griekse of Italiaanse stad. Er zijn daar oude beschrijvingen van. Dat daarbij zo’n zwaargeladen term werd gebruikt houdt waarschijnlijk verband met de absolute macht die zo’n despoot (keizer b.v.) had. Hij moest gunstig gestemd worden, en daar was het ‘Heer, ontferm u’ een goede kreet voor. In de christelijke Liturgie werd oudtijds het Kyrie vooral gebruikt als antwoord bij gebedsintenties. Zulke litanieën kwamen indertijd ook in het begin van de Eucharistie voor.
Waarde
Vooral als een Gregoriaanse Introitus is gezongen, lijkt het van belang om het volk bij het Kyrie te betrekken. Bij die Introitus immers heeft het volk geen rol te vervullen. En dus wordt het tijd dat het volk de gelegenheid krijgt zijn stem te verheffen. Daar is nu juist zo’n korte aanroep heel geschikt voor. Eeuwenlang gebeurde dat ook zo, met een krachtige melodie zoals bij voorbeeld Kyrie XVIII A.
Kyrie XVIII A
In latere tijden heeft het koor beslag gelegd op het Kyrie. Zo zijn de versierde meiodieën ontstaan zoals Kyrie VI. Prachtige melismen, maar voor volkszang ten enenmale ongeschikt. En hiermee mag misschien gezegd zijn, dat het een goede zaak is, als het Kyrie, via voorzang door cantor of koor en nazang, weer in de mond van het volk wordt gelegd. Wie het graag doet en het goed kan, zinge nog eens een enkele keer een versierd Kyrie, maar voor het volk komen alleen de eenvoudige in aanmerking.
Kyrie VI. Trinitarisch?
In onze jeugd leerden we, dat het Kyrie gestructureerd was als volgt: Driemaal Kyrie, driemaal Christe en driemaal Kyrie. Dat ‘drie maal drie is negen’ zou ter ere van de heilige Drievuldigheid zijn. Van origine was dat niet zo. Het is een gebed tot Christus, die in de oude traditie, evenals de keizer, ook ‘Heer’ (kurios) werd genoemd. In de oudste vorm is het Kyrie of Christe na elke bede herhaald, en toen de litanie aan het begin van de eucharistie is afgeschaft, bleef het antwoord over, dat het éénmaal zingen geen body genoeg had als zelfstandig onderdeel, en dus herhaald moest worden, eventueel tot driemaal toe.
Praktijk
Waarop nu letten, als we een Gregoriaans Kyrie willen zingen? Eerstens op de geschiktheid voor afwisseling voorzang-nazang. Is de melodie te ingewikkeld, dan niet meer gebruiken. Verder moet men letten op de structuur. Als het Kyrie is opgebouwd als voorzang-herhaling (na Kyrie en Christe staat dan bis in uw Graduale), zoals bijvoorbeeld Kyrie XI B, dan is zo’n compositie beter geschikt voor volkszang dan b.v. Kyrie XV of Kyrie IX. Daar heeft elke aanroep zijn eigen melodie.
Er is een merkwaardig verschijnsel te constateren: vroeger werd in plechtige vieringen het Confiteor gezongen, voor het Communie-uitreiken. In het vernieuwde Missaal staat nog wel degelijk het Confiteor als schuldbelijdenis, maar van zingen is geen sprake meer. Omdat het Confiteor nu een aangelegenheid is van heel het kerkvolk? En waarom zou je het dan niet zingen? Maar goed beschouwd is het Confiteor geen acclamatie, dus hoeven we er ons hier niet mee bezig te houden.
In het Liber Cantualis (p. 16) staat een korte gezongen schuldbelijdenis in dialoogvorm. In het Gregoriaans Missaal staat die ook (p. 9.), maar niet compleet.
Ad ritum paenitentialem
Een andere werkwijze die nog veel te weinig wordt toegepast, is de volgende: de Celebrant zegt (of zingt) de beden om vergeving die in het Missaal voor diverse omstandigheden worden aangeboden (Advent, Uitvaart etc.) en het koor beantwoordt elk van deze beden met een Kyrie resp. Christe, door allen herhaald. Voor de Paastijd zou daarvoor prachtig Kyrie I kunnen worden gebruikt. Als volgt: Cel.: Heer, die door de Vader ten leven zijt gewekt… ontferm U over ons. Koor Kyrie eleison, Allen: Kyrie eleison, enz. Op deze wijze krijgt de Boeteritus toch de kleur van de liturgische tijd, en dat is een voordeel.
Kyrie I (Paastijd)
Op deze wijze hernemen we eigenlijk weer de litanievorm, waarvan het Kyrie vroeger deel uitmaakte. Tot mijn verbazing kon ik nergens in het Latijnse Altaarmissaal de 14 formules vinden die in het Nederlandstalig Altaarmissaal voor deze werkwijze staan afgedrukt. U vindt ze wel in GvL. Dat ze gezegd worden en niet gezongen, is geen bezwaar. Dat ze niet in het Latijn zijn is ook geen bezwaar, want het Kyrie is Grieks en geen Latijn.
Tenslotte
Wie eens een paar andere Kyrie’s wil zingen, neme het Graduale Simplex of het Kyriale Simplex ter hand. Daarin staan aardig wat Kyrie’s die wij niet kennen. Goede, kernachtige melodieën. Een tijdje lang iedere Zondag dezelfde Kyrie zingen, en het volk kent de melodie.
Het Kyrie is een acclamatie. Weliswaar van een heel ander karakter dan bijvoorbeeld het woord Halleluja. Het acclameert, bevestigt het woord van degene die in de dienst de gevoelens van berouw vertolkt.
Daarnaast is het Kyrie ook een gebed van vertrouwen op Gods barmhartigheid, die wij allen zo nodig hebben. En het gezamenlijk zingen van het Kyrie kan ook een gevoel van saamhorigheid oproepen, als het ware van de bijeengekomen mensen een groep gelovigen maken die samen God bezingen. Best de moeite waard om er aandacht aan te besteden.