Nieuw maar toch oud met kerstmis

Wanneer de dagen korter worden krabben, veel koordirigenten en kerkmusici zich eens achter de oren met de gedachte: wat zal ik nú weer eens met kerstmis zingen?

Een bekend en begrijpelijk gevoel van onbehagen maakt zich dan van hen meester want als de tijd daar is vragen sommige koorleden, of in het ergste geval de ‘muziekcommissie’, zich af: ‘gaan we nog iets nieuws doen met Kerstmis?’

Op de keper beschouwd is het Kerstfeest een hoogfeest op midwinter met een liturgische viering op de vooravond (-nacht) en op de dag zelf. Om zo’n liturgisch feest met muziek en samenzang op te luisteren is het goed om na te denken wat de hoofd- en wat de bijzaken zijn. De hoofdzaken met Kerstmis (en alle andere vieringen overigens…) zijn, en dat zult u niet geloven, maar de concilievaders hebben er toch écht serieus over nagedacht. In de liturgische zang in eerste instantie om korte acclamaties en dialogen tussen priester en gemeenschap!

Ik hoor u denken: als je het allemaal zo goed weet vertel jij het dan maar eens wat we dan met Kerstmis moeten zingen!

Goed, ik ga deze uitdaging niet uit de weg en zal bij het begin beginnen. Overigens ‘moet’ er niks en ‘kan’ er van alles!

Advent

Eigenlijk begint het natuurlijk al bij de Advent. En dat doet me meteen denken aan dat schitterende ‘Kom tot ons, de wereld wacht’. Er zijn voor het koor zettingen voor vier-, drie- of tweestemmig koor en laat dan vooral bij het laatste couplet iedereen meezingen, zo bouw je het mooi op. Heb je alleen een vrouwenkoor dan zing je het eerste couplet éénstemmig, het tweede twee- of driestemmig, het derde als solo, het vierde weer meerstemmig en het vijfde met alle mensen samen. Zo bouw je iets moois op. Laat je de organist een mooi tussenspel spelen tussen 4 en 5, of misschien heb je wel een fluitist of een koperblazer…

‘Kom tot ons de wereld wacht’ voorbeelden en uitgaven op Kerkliedwiki.

Kerstzang voor de nachtmis

Dat brengt me overigens op het fenomeen van ‘de kerstgezangen vóór de nachtmis begint’. Ik heb dat altijd zo’n vreemd verschijnsel gevonden. Zo’n half uur vóór de viering worden de tweede-keus-kerstgezangen gezongen die niet in de mis gezongen worden! Ik zou zeggen: doe gewoon niks voor de mis en zorg voor een klinkende opening als de priester en assistenten in processie naar voren komen lopen.

En als er dan tóch gezongen dient te worden dan graag de voorkeur voor wat Adventsgezangen (want het is nog net geen Kerstmis) of een lied zoals ‘In de nacht gekomen’ Bij ons in de kerk laat ik dan vier koristen (of vier kinderen) met een kaarsje naar de kerststal lopen; dat doet het altijd wel, zingen en lopen én een kaarsje… De melodie is van Gustav Holst, ‘In the bleak midwinter’.

In de nacht gekomen, arr. Frans Bullens.

Intredezang

Maar dan wordt het snel tijd voor de intredezang. Dat kan er maar één zijn: ‘Wij komen tesamen’, Vanwege dat ‘sterreblinken’ uit de Roomse vertaling kún je het ook alleen maar zingen in de kerstnacht. Prachtig, zo’n statige melodie. Zorg ervoor dat het koor de goede meerstemmige zetting heeft, of anders dat de organist een goede en geen ‘zelfinelkaargeflanste’ versie speelt. Er gaat zoveel moois verloren als er geen goede begeleiding is!

En laat dat orgel dan ook klinken: met mixturen en trompetten; dwing de mensen om met volle borst mee te zingen en wees als organist niet zo bescheiden!

Dat brengt me meteen op een volgend punt: laat eens een trompet meespelen! Dat maakt de viering meteen anders. Nog beter een heel koperkwartet, maar dat is wellicht iets te veel gevraagd. Er is in elke gemeenschap wel een fanfare of harmonie waar een trompettist of bugellist in de kerstnacht wil spelen. Hij of zij hoeft alleen maar een voorspel of een tussenspel met het orgel mee te spelen en vooruit dan, ook het laatste couplet. Kan ie misschien een tegenstem spelen? Nog leuker. Dát maakt een viering nou nóg meer speciaal. Zo hoef je niks nieuws te zingen met koor en volk, maar maak je wát je zingt veel leuker! En heb je wel een trompettist maar geen muziek? Stuur dan eens een mailtje naar efbemusic@hetnet.nl en u krijgt alle info.

Tijdens het eerste couplet laat ik vier zangers met de intochtsprocessie meelopen (niet natuurlijk als we het bovengenoemde lied van Gustav Holst al gezongen hebben, want dan blíjven we lopen…). Het tweede zingen we met de mensen samen, het derde met het koor meerstemmig (dat kan drie- of vierstemmig zijn). Het laatste, vierde, couplet is er dan niet bij in onze Roomse vertaling. Dan moet ik weer even leentjebuur spelen bij de bundel van onze Protestantse medebroeders en -zusters en daar staan wel vijf coupletten bij dit lied (‘Komt allen tesamen…’). Nou zijn die niet allemaal even schitterend, maar dat laatste couplet is evenwel een mooie soort doxologie, een lofbetuiging aan God. Ik wil hem u niet onthouden:

Zingt aarde en hemel,
zingt nu eng’lenkoren,
– zingt alle scharen rondom de troon:
Glorie aan God en vrede voor de mensen!
Venite adoremus

Bij dat streepje moet je even wachten; bij deze zetting begint de regel op de eerste tel. Als dat niet lukt kun je ook kiezen voor:

zingt hemelse scharen rondom de troon: je kunt ook het woordje ‘en’ invoeren: en zingt alle scharen…

(overigens toch maar een vreemd woordje, dat ‘scharen’; als je eenmaal het knipwerktuig voor je geest hebt wordt het toch een hele vreemde tekst, maar dit terzijde…).

Van dit lied wijk ik niet af. Of er nu met het kinderen, jeugd of volwassen gezongen gaat worden: dit lied blijft overeind! Zo heeft een ieder zijn eigenaardigheden. Ik dus ook.

Eerste Kerstdag

Op Eerste Kerstdag is er weer een intochtsprocessie en dan laat ik altijd zingen: ‘In de stad van Koning David’, een letterlijke hertaling van ‘Once in Royal Davids city’.

Je vindt dat niet in de GvL, zelfs niet in het nieuwe Liedboek; eigenlijk in geen enkele bundel.

Maar ook hier biedt Kerkliedwiki uitkomst:

Tekst, voorbeelden en toelichting op ‘In de stad van koning David’

De antwoordpsalm

Ook zo’n belangrijk moment in deze twee feestelijke vieringen is de antwoordpsalm.

Die is vaak ver te zoeken. Ik hoor het ze al zeggen: ‘Het is ook geen kerstliedje hè! Het zit zelfs niet eens in de kerstmap!’ Maar de antwoordpsalmen van de kerstnacht en Eerste Kerstdag passen nu juist zo wondermooi bij de lezingen lezingen: psalm 96 ‘Heden is ons een Redder geboren, Christus de Heer’ in de kerstnacht en psalm 98 ‘Geheel de aarde aanschouwde wat onze God voor ons deed’.

Da’s heel andere koek dan ‘Midden in de winternacht’, ook mooi hoor maar het gaat nergens over, nou ja, maar over heel weinig…

En als u nu zegt: ‘ik weet niet waar ik dat moet vinden’, dan mailt u naar de medewerker kerkmuziek van het bisdom, j.schuurmans@bisdombreda.nl of naar efbemusic@hetnet.nl.

En zo zingt u inderdaad wat anders met kerstmis. Zoek het in de goede dingen, vraag het aan mensen die het wellicht nóg beter weten en leg je niet neer bij ‘De herdertjes die bij nachte lagen’. Kerkmuziek en dus ook met kerstmis, is meer en beter dan dat soort muziekjes, hoe leuk en aardig ook.

Mijn jongste dochter zou zeggen: ‘goed bezig, pa!’ En zo hoort het ook.

Frans Bullens

 

Uit de orgelhoek: muziek voor kerstmis

Verschenen in Jubilate 16, 3 (september 1983)

door Flip Veldmans

Met het oog op de Kersttijd volgt hier een opsomming van enkele orgelboeken met gemakkelijke kerstmuziek. Allereerst het boekje Weihnachtliche Orgelmusik der Barockzeit (uitgave Anton Böhm) met werkjes van Muffat (1653–1704) en Estendorffer (1670–1711); na een thema volgen steeds een aantal variaties. Ter illustratie is hier het begin van ‘Der Tag, der ist so freudenreich’ afgedrukt:

Scan-141024-0002

Denk in dit verband ook eens aan de prachtige ricercare over dezelfde hymne van de al eerder besproken bundel ‘Ariadne Musica’ van Johann Fischer. Een verzamelbandje met werken van Buttstedt, Kauffmann, Walther en Zachow is door Bärenreiter onder nummer 826 uitgegeven. Het heet ‘Alte Weihnachtsmusik für Klavier’. Als voorbeeld ‘In dulci jubilo’, let op de melodie in de middenstem met imitaties in de sopraan:

Scan-141024-0003

We maken een overstapje naar Frankrijk waar een schat aan kerstmuziek -te vinden is, speelse muziek gecomponeerd vanuit de vele registratiemogelijkheden die het klassieke Franse orgel biedt. De Noëls van Nicolas Lebèque (1631–1702) zijn uitgegeven in de serie Orgue et Liturgie (nr. 16) van Schola Cantorum. Hieruit ‘Puer nobis nascitur’:

Scan-141024-0004

Jean François Dandrieu (1682–1738), vanaf 1721 verbonden aan de Chapel Royal te Parijs, schreef eveneens een aantal Noëls, deze zijn in 4 deeltjes uitgegeven in de serie l’organiste liturgique van Schola Cantorum. Uit deel 3 een gedeelte van ‘Noel cette Journée’:

Scan-141024-0005

In dezelfde serie zijn in die delen de Noëls van Claude Balbastre (1729–1799) verschenen, ze zijn thans ook in de goedkopere Kalmus Organ Series (nr. 3116) verkrijgbaar, het notenbeeld is van beide uitgaven hetzelfde. Hieruit ter illustratie een gedeelte over het bekende kerstliedje ‘Midden in de winternacht’, na het thema volgen een aantal variaties:

Scan-141024-0006

Met opzet heb ik niet gesproken over de bekende Noëls van Daquin. Deze zijn technisch lastig en alleen geschikt voor de meer geoefende organisten. Van harte aanbevolen en veel speelplezier!