Uit de orgelhoek: ‘Fiori musicali’ van Frescobaldi

In dit artikel wil ik de aandacht vestigen op de bundel ‘Fiori Musicali’ van Frescobaldi met daarnaast mogelijkheden aangeven voor de zogenaamde alternatimpraktijk: de afwisseling van koorzang en orgelversetten.

Jubilate 20, 1 (januari 1987)

Flip Veldmans

Eerst iets over zijn leven. Firolamo Frescobaldi werd in 1583 te Ferrara geboren en stierf in Rome in 1643. In 1604 vestigt hij zich in Rome, eerst als student aan de Academie St. Cecilia en 4 jaar later als organist aan de St. Pieterskerk. Rond 1607 maakt hij een reis naar Nederland en Vlaanderen. Om op 25-jarige leeftijd aangesteld te worden als organist van de St. Pieter duidt op groot talent op het gebied van het orgelspel. Maar ook als componist vindt hij spoedig erkenning en roem. Tegen het einde van zijn leven was Frescobaldi’s roem ver buiten de Italiaanse grenzen doorgedrongen, in het bijzonder in Frankrijk en Duitsland. Zijn meeste composities zijn reeds tijdens zijn leven of kort na zijn dood in druk verschenen, sommige zelfs in verschillende uitgaven.

De bundel Fiori Musicali stamt uit 1635 en is het laatste en beroemdste werk van Frescobaldi. Voor het eerst bestaat de band uit louter muziek voor liturgisch gebruik bedoeld om de drie meest voorkomende gregoriaanse missen in te leiden en op te luisteren. Deze missen zijn:

  1. In Dominicis per Annum (Orbis factor) 11e mis

  2. In festis Apostolorum (Cunctipotens genitor Deus) 4e mis

  3. In Solemnitatibus et Festus Beata Maria Virginis (Cum Jubilo) 9e mis

Elke mis begint met een ‘Toccata avanti la Messa’. Dan volgen verschillende zettingen van het Kyrie bedoeld om afwisselend met het koor te spelen. Hierna komt een Canzone dopo l’ epistola, een ricercare dopo il Credo, een Toccata per l’elevazione (wat gespeeld werd tijdens de opheffing), nemen de orgelstukken de plaats in van de proprium-gezangen Introïtus, Graduale en Alleluia, Offertorium en Communio.

De Kyrie/Christe-versetten zijn bij Frescobaldi de enige stukken ontleend aan gregoriaanse melodieën. Dit in tegenstelling met het gebruik in die tijd alle ordinarium-gezangen alternerend uit te voeren. Deze versetten kunnen bijvoorbeeld in de volgorde uitgevoerd worden:

  1. Kyrie: koor – orgel – koor
  2. Christe: koor – orgel – koor
  3. Kyrie: koor – orgel – koor

Fiori Musicale is verschenen:

Aanvulling 3 december 2015

Jolando Scarpa 2003
Creative Commons Attribution Non-commercial Share Alike 3.0

Tenslotte nog een aardige anekdote. In 1674 bericht een Italiaan dat naar een orgelbespeling van Frescobaldi meer dan 30.000 bezoeker gekomen waren en dat Frescobaldi zelfs met omgekeerde handen gespeeld heeft, dat wil zeggen met de bovenkant van de hand omgedraaid…