Verschenen in Jubilate 19, 1 (januari 1986)

Gerard Broekhuijsen

Met de woorden van psalm 103 zingen wij vaak ons verlangen uit om een teken van God te mogen ontvangen: “Hoe is uw naam, waar zijt
Gij te vinden, eeuwige God, wij willen U zien".

Wij vragen om symbolen van zijn aanwezigheid, om dingen die ons laten ervaren dat Hij er is. Het kunnen ook handelingen zijn, waarin iets van Gods liefde tot ons komt. Dan spreken we van ‘riten’. Over deze twee woorden, symbolen en riten, gaat dit artikeltje.

Symbool

Er is een verhaal van een man in het oude Griekenland, die de gewoonte had om na een maaltijd een schotel door midden te breken. Dat deed hij als hij met iemand heel plezierig getafeld had. Bij het afscheid gaf hij de helft van de schotel mee aan zijn gast. Als deze jaren later terug kwam, kon hij laten zien dat de breuklijn van zijn scherf aansloot bij die van zijn gastheer. Dan zou hij opnieuw welkom zijn.

Die scherf is een symbool in letterlijke zin. Hij kan aaneengevoegd worden met de andere helft. Meestal gebruiken we het woord minder letterlijk en dan wordt er een ding mee bedoeld, dat een onzichtbare werkelijkheid toch tastbaar maakt.

De voorbeelden liggen voor het oprapen. Liefde tussen mensen is een onzichtbare werkelijkheid. Ook al zie je dat een man bloemen meebrengt voor zijn vrouw. Dat mensen heel verllefd naar elkaar zitten kijken. Dat een jongen en een meisje elkaar kussen. Het zijn allemaal tekenen van liefde, maar het is niet de liefde zelf die je ziet. De zichtbare dingen helpen ons om ons bewust te blijven van de werkelijkheid, waarnaar het symbool verwijst.

Zijn wij symboolarm?

Men zegt dat de mensen van vandaag niet meer gevoelig zijn voor symbolen. We zouden geen oog meer hebben voor de tekenwaarde van de dingen. Vooral de nuttigheid en de bruikbaarheid van de dingen interesseert ons.

Het ligt er maar aan waar je hart vol van is. Wanneer je bijvoorbeeld alles afmeet aan het geld dat ervoor betaald moet worden, dan groeit dat uit tot een symbool. Dan maak je geen mooie of interessante reis, maar een dure reis. Dan had je geen avontuurlijke en geïmproviseerde vakantie, maar je was lekker goedkoop uit. Zelfs bij een schilderij wordt niet meer op de artistieke waarde gelet maar op de veilingprijs en beleggingswaarde.

Anderen zien kans om vrijwei alles in verband te brengen met sexualiteit. Machine-onderdelen krijgen dubbelzinnige namen. Bij de scheepvaart is het al heel oud. Een palletje van een sluiting heet een ‘mannetje’ en ‘patertje‘ en ‘nonnetje’ zijn onderdelen van een antiek log.

Symbolen in de liturgie

Een aantal symbolen ervaren wij nu als typisch voor de eredienst. Maar ze gaan allemaal terug op het gewone, dagelijkse leven. Het waterbad van het doopsel en de zalving die erop volgt hebben hun wortels in de badcultuur. De olijfolie was bekend om zijn genezende kracht, zowel bij inwendig als bij uitwendig gebruik. Er waren zoveel toepassingen dat je van wonderolie kunt spreken. Geen wonder dat deze olie het symbool werd van de ziekenzalving. Brood en wijn, als de gewone middelen van bestaan, waren voor de joden geen profane zaken. Men was zich bij elke maaltijd bewust van het Godsgeschenk van leven, land en gezondheid. Daarom nam de huisvader brood en wijn in zijn handen en dankte God. Dit gegeven heeft Jezus aangegrepen om symbool te zijn van zijn overgave aan de Vader. In deze tekenen is Hij blijvend onder ons aanwezig. Wie zegt dat dit máár een symbool is met een ondertoon van ‘niet echt’ heeft te weinig door wat de geweldige betekenis van symbolen is.

Samen over de drempel

Kleine kinderen worden met een ritueel naar bed gebracht. De handelingen volgen elkaar op in een vast patroon. Het nuchtere wassen en tandenpoetsen verloopt volgens ongeschreven regels. Napraten over de dag, voorlezen, onderstoppen en en kruisje op het voorhoofd. Alle handelingen gebeuren met een zekere rust. Ze hebben de uitstraling van: je hoeft niet bang te zijn voor de nacht, wij zijn bij je en we houden van je. Het ritueel brengt dat woordeloos over.

Er is iemand gestorven. Je krijgt er bericht van en je weet dat dit niet zomaar een mededeling is. Er worden tekenen van meeleven verwacht. Je hoort er te zijn, bij de avondwake op de vooravond van de uitvaart, bij de begrafenis of crematie. De handdruk bij het condoleren is anders dan bij een begroeting. Het dragen van de dode is niet zomaar een vorm van verplaatsen. Het is een teken van respekt. Mensen staan elkaar bij op deze moeilijke momenten.

Er zijn nog meer van die drempels die je niet op je eentje neemt: volwassen worden, trouwen, het krijgen van je eerste kind, het betrekken van een nieuw huis, een nieuwe baan.

Een zakenman kwam uit een vergadering en zei: “Het was een rituele dans”. Hij bedoelde dat de vergadering alleen maar voor de vorm was en geen vruchten heeft afgeworpen. Rituelen lijken ondoelmatig, maar ze zijn dat niet. Het welzijn van mensen en van de samenleving kan er van afhangen. Zeker het welzijn van de geloofsgemeenschap, die onnoembare dingen wil beleven in riten en symbolen.