Muziek en zang tijdens het vieren van de sacramenten

Geen liturgische viering zonder zang! Tenminste: zo zou het eigenlijk moeten. Maar de praktijk is vaak nog anders.

Dat de praktijk van de zang tijdens het vieren van de sacramenten op velerlei gestalte kan plaatsvinden, is een goed gegeven. Immers niet altijd is er een koor beschikbaar.

Wim Tobé

In de Eucharistieviering van de zondag zal het niet gauw aan zang en muziek ontbreken, hoewel misschien in de vakantietijd wel anders dan we gewend zijn. Ofschoon het soms ook dan moeilijker is dan men denkt, als men niet beschikt over een cantor of pastor, die de zang kan trekken. Inlegvelletjes met eenvoudige en door iedereen mee te zingen gezangen zijn wellicht met goede wil als oplossing bruikbaar.

Maar ook wanneer op weekdagen aan een Eucharistieviering deelneemt, kan het je overkomen, dat het aan zang en muziek ontbreekt. Terwijl een eenvoudig ‘Heilig’ en een lied tijdens het bereiden van de gaven niet zou misstaan.

Concilie

In de Constitutie over de Liturgie, het eerste werkstuk van het Tweede Vaticaanse Concilie dat gereed kwam, wordt de grote waardering voor de muziek aangeroerd. We lezen daar: “De muzikale traditie van de universele kerk heeft een schat geschapen van ongekende waarde, (….) met name doordat de gewijde melodieën aan de woorden gebonden zijn en zo een noodzakelijk of integrerend bestanddeel van de eredienst vormen.”

In zijn Efesiërsbrief (5,19) schrijft de apostel Paulus reeds: “Spreekt elkaar toe in psalmen en hymnen en liederen, ingegeven door de Geest. Zingt en speelt voor de Heer van ganser harte.”

Zang en melodie zijn geen feestelijke toevoegingen meer, maar een vast onderdeel van iedere liturgie. Dat heeft consequenties.
De Katechismus van de Katholieke Kerk geeft aan, ”….dat zang en muziek hun tekenfunctie des te meer vervullen naarmate zij nauwer met de liturgische handeling verbonden zijn.”

We praten er dan ook niet over om zomaar wat liedjes te zingen, maar met zorg tekst en melodie uit te zoeken op de plaats in de liturgie, waar zij gezongen dienen te worden.

Acclamaties

Naast de vele psalmen, gezangen en liederen die ook bestemd zijn om in de Eucharistie te zingen, moeten we ook niet vergeten, dat er heel wat acclamaties zijn, waaraan de gehele gemeenschap kan deelnemen; denk maar eens aan de momenten na de lezingen, bij de voorbede, de inzet van de prefatie, de versies die er zijn voor de doxologie (het slot van het tafelgebed), de vredeswens en de zegenwens.

Soms wordt hier te gemakkelijk aan voorbijgegaan, omdat vele van deze acclamaties in het verleden geen vaste plaats hadden in de liturgie of eenvoudig niet bestonden. Deze acclamaties met hun diverse variëteiten bieden veel mogelijkheden om ook korte zangmomenten in de liturgie te ervaren, waaraan vrijwel ieder die wil ook kan deelnemen.

Moeilijk, maar niet onmogelijk

Het meest moeilijk zal het daar zijn waar de samenkomst van de gemeenschap uit een minimale groep bestaat. Zeker in een persoonlijk gesprek van het Sacrament van Boete en Vergeving zal de zang niet al te luid klinken. Maar anderzijds, waar dit Sacrament verbonden wordt met een gemeenschappelijke viering ter voorbereiding op zo’n persoonlijk gesprek, kunnen muziek en zang op een uitstekende manier een waardevol deel uitmaken van de gehele viering.

En ook op het moment waar het Sacrament van de Ziekenzalving in huiselijke kring wordt toegediend, zal muziek en zang heel zelden aanwezig zijn, zelfs meestal niet. Maar op die momenten dat dit Sacrament wordt toegediend met een bredere kring van mensen zoals in vieringen met bewoners van zorgcentra of te midden van de parochiegemeenschap, zullen zang en muziek als vanzelfsprekend deel uitmaken van de liturgie.

Gelegenheidsliturgie

Op diverse momenten worden levensfasen uitbundig gevierd. Dat kan soms zijn met een lach zoals bij een huwelijk, maar soms zal het ook zijn met een traan, wanneer we afscheid moeten nemen van wie ons dierbaar zijn.

Huwelijksjubilea zijn bijna niet meer aan de orde, behalve wanneer het gaat om feestelijke momenten van beroepskrachten in het pastoraat. Deze laatste vieringen worden in de meeste situaties tijdens een zondagsdienst gevierd. Het zijn momenten, waarbij de parochiekoren van zich laten horen met het beste wat zij in zich hebben.

In toenemende mate beluisteren we in huwelijksvieringen en uitvaarten mechanische muziek. De cd wint het soms van het parochiekoor. Hierover heeft menigeen zich al een oordeel geveld. En het oordeel varieert van vernietigend tot grote tolerantie.
Wanneer de leiding van de kerk spreekt over de ongekende waarde van de muziek en de zang in onze liturgie, spreekt zij geenszins over de kwaliteit en de mogelijkheden van mechanische muziek in de liturgie, maar bedoelt zij niet anders dan de levende muziek, die door mensen met orgel of andere instrumenten en met hun stem wordt gemaakt.

Het kan bestaan, dat muziek of zang zo’n unieke boodschap vertolken ten aanzien van een overleden persoon, dat je moet zeggen: “Dit is op geen enkele andere manier zo persoonlijk weer te geven.”

Dan nog mag je de vraag stellen of die unieke opname binnen de liturgie gebracht dient te worden of dat je zulke muziek ter nagedachtenis op een ander moment later moet laten klinken in de beslotenheid van het gezin of een familie- of vriendenbijeenkomst.

Natuurlijk zijn we gevoelig voor het argument: “De overledene hoorde deze muziek zo graag”. Maar is het daarmee dan ook muziek voor de liturgie? Dat mag je je ook afvragen als het zg. neutrale klassieke muziek is. Het antwoord: “Maar de overledene hoort het zelf toch niet?”, lijkt de spot te drijven met zo’n verzoeknummer. Laten we echter bedenken, dat we in de liturgie geen muziek en zang maken voor de overledene, maar dat we als levende gemeenschap muziek en zang laten klinken, die een uitdrukking zijn van ons eigen geloof in de situatie, waarin we ons op dat moment van afscheid bevinden. Hierover zal voorlopig nog wel niet het laatste gezegd zijn, maar het mag ons wel aan het denken zetten.

Uit de praktijk is het ook duidelijk gebleken, dat het heel moeilijk is om met goede argumenten in emotionele momenten tot een juiste keuze te komen.

Huwelijk

Bij huwelijksvieringen heeft het laten afspelen van mechanische muziek een zo mogelijk nog hogere vlucht genomen.

Voor de jongeren, die hun huwelijk ook in de kerk willen vieren, staat de huidige kerkmuziek ver bij hen vandaan. Men heeft niet zoveel met die muziek en met de taal, die voor de liturgie bestemd is.

Koren hebben vaak ook geen aansluiting bij het muziekgevoel van de huidige generatie bruidsparen. Te vaak hoor je huidige koren nog liederen zingen uit het repertoire van de jongerenkoren uit de jaren zeventig; soms hebben de bruidsparen daar al dan niet nostalgische herinneringen aan en soms ook de huidige koorleden. Maar het is vaak niet meer de (liturgische) taal van deze tijd.

Te veel nieuwe en schitterende composities voor huwelijksvieringen liggen nog op de plank, hetzij bij de koren, hetzij bij de uitgeverijen. Het is nog maar de vraag of de bruidsparen in die nieuwe composities van tekst en muziek hun eigen wereld terugvinden.

Doop

Doopvieringen zijn vaak zeer levendige sacramentele vieringen, vooral als de dopeling zeer luidruchtig en frequent laat horen. De ervaring is dan dat de aandacht al snel meer naar de dopeling gaat dan naar het woord en het gebaar van de viering.

In weinig doopvieringen wordt gezongen of muziek gemaakt. Het is eerder uitzondering dan regel. Er zijn goede voorbeelden zoals in parochiekerken waar een kinderkoor beschikbaar is of waar men het zelfs aandurft met een cantor of enkele koorleden de muziek te ondersteunen. De praktijk die mij zelf ook niet vreemd is, is dat veel van de aanwezigen nauwelijks meer bekend zijn met het liturgisch repertoire, dat momenteel de hoofdmoot vormt.

Heel verrijkend kan het zijn, wanneer eigen familieleden met instrumenten en eventueel eigen zang hun muzikale medewerking verlenen aan zo’n doopviering. Het is dan ook vaak een verademing als er met z’n allen naar zulke muziek en zang geluisterd wordt. Maar helaas is niet iedere familie gezegend met zulke talentvolle mensen.

Liederen om te zingen bij een doopviering zijn er maar genoeg, maar zijn ze ook genoeg bekend? Heel vaak moet hierop toch een negatief antwoord gegeven worden. Maar daar waar de kansen zich voordoen, zou iedere voorganger deze moeten aangrijpen.

Muziek en liturgie

In dit jaar, waarin we als bisdom de sacramenten heel centraal hebben gesteld, is het goed om nog eens te overwegen, wat de bijdrage en de eigen plaats kan zijn van muziek en zang in onze sacramentele vieringen en andere liturgische diensten.

Dit artikel geeft daarvoor geen concrete oplossingen. Zo was het ook niet bedoeld. Maar het wil wel een bijdrage leveren aan ons overwegen en denken, hoe muziek en zang in de diversiteit van de liturgie meer is dan een extraatje om de sfeer te verhogen.
Juist wie muziek en zang hoog in het vaandel hebben staan, zullen alles aangrijpen om in de liturgie die muziek te laten klinken en zingen, die daarvoor bestemd is.

Getagd , , , , , .