In de voorgaande afleveringen van Jubilate is nogal eens gesproken over de uitspraak van het kerklatijn. En dat vooral in de praktijk van de Gregoriaanse zang. Maar de standpunten leken niet helemaal met elkaar overeen te komen. Zo zou verwarring in de zangerswereld kunnen ontstaan.
Daarom in dit artikel een aantal zaken op een rijtje gezet.
In de vorige aflevering hebben we gezien dat er problemen kunnen ontstaan als (Gregoriaanse) koren iedere zon- en feestdag het Graduale zingen. De aard en de lengte van sommige Gradualia maken het de zangers lang niet altijd gemakkelijk. En zulke stukken moeten goed worden gezongen willen ze de kerkgangers blijven boeien. In het vorige artikel heb ik al een begin van een oplossing voor dit probleem gegeven, door op enkele Gradualia te wijzen die niet lang en niet zo moeilijk zijn. En vooral: de teksten van deze Gradualia zijn algemeen bruikbaar. Zie zo nodig naar de vertaling van deze zangstukken in het Gregoriaans Missaal.Lees verder
In het liturgisch jaar zijn de verschillende liturgische periodes een steeds terugkerende factor. Het zorgt ervoor dat wij niet slechts wekelijks bijeenkomen om uiting te geven aan onze eigen geloofsbeleving en om samen liturgie te vieren, maar dat de liturgie in de cyclus van het liturgisch jaar geplaatst wordt met zijn eigen specifieke kenmerken. Dit gebeurt o.a. door het zingen van gezangen die op de liturgische periode geëigend zijn en deze periode accentueren, hoewel ik een tendens bespeur, bijv. in onze bekende zondagsboekjes, naar een liturgische keuze louter aansluitend op de thematiek van de lezingen.Lees verder
Het lijkt zonneklaar: voor iedere zon- of feestdag staat in het Graduale Romanum of in het Gregoriaans Missaal een antwoordgezang aangegeven: het Graduale. Dit gezang kan men inderdaad gebruiken. Deze Graduales behoren tot de mooiste Gregoriaanse composities die we kennen. En wie ze aankan, hij ga zijn gang. Een goed gezongen Graduale kan de kerkgangers aanzetten tot meditatief bezig zijn met dat wat in de lezing zojuist gehoord is. Antwoord geven op iets kan ook zonder woorden te spreken. Door n.l. in de geest (of: Geest) te beamen wat zojuist is voorgelezen.
Soms wordt je de vraag gesteld: “Hoe moeten we in de liturgie het woord Alleluia uitspreken?" Dat is een terechte vraag. Terecht ook, omdat het woord op verschillende wijzen geschreven wordt. Vandaar dat het dit keer gaat over: hoe schrijf je dat woord? En: hoe spreek je dat woord uit?
Fr. Nico Wesselingh o.s.b.
Jubilate 29, 3 (september 1996)
In de liturgie is de acclamatie Alleluia een vanuit de Bijbel overgenomen kreet. Er is dus geen sprake van een vinding van een of andere geleerde of musicus. Met name in de oosterse liturgie is het Alleluia al vanaf de eerste eeuwen bekend. Dat het in de westerse liturgie van veel latere datum is doet hier nu niet terzake. De betekenis van het woord is: Looft de Heer. Het woord is samengesteld uit de Hebreeuwse woorden Halleloe: dat ‘zingt’ betekent (Imperatief meervoud) en de afkorting van de Godsnaam: “Jah", dat dus staat voor Jaweh. Maar daarmee is nog weinig gezegd.
Waarom is dit woord niet vertaald, en is het Hebreeuwse woord niet in iedere taal vervangen door een equivalent? Het woord Alleluia heeft in zijn Hebreeuwse klank iets zo compact, zo direct, dat pogingen tot invoeren van een vertaling mislukken. In het Nederlands zingen we in de veertigdagentijd in plaats van dat woord het drietal: Looft de Heer. Maar wie er gevoel voor heeft, zal merken dat die drie eenlettergrepige woorden niet de directheid en de eenheid hebben die het woord Alleluia heeft. In het Hebreeuws lijkt het erop, dat men de twee onderdelen van het woord heeft samengevoegd, maar door in de Hebreeuwse bijbels een kleine spatie tussen de twee lettergrepen te houden, duidelijk wil maken dat het een samengesteld woord is. De open klanken van Alleluia vragen ook eerder om zang dan onze Nederlandse vertaling. Samen met het woord ‘Amen’ is dit de enige roep, de enige acclamatie, die rechtstreeks vanuit het Hebreeuws in onze liturgie is opgenomen. Overigens is het woord ‘Amen’ een tijdlang door de Fransen als enigen wel vertaald: Ainsi soit-il! Ga dat maar eens zingen als acclamatie.
Maar het Hebreeuws werkt met heel andere lettertekens, dus moet er gezocht worden naar equivalente letters in de taal waarin de liturgische teksten geschreven stonden. In het Grieks was dat geen probleem. In het Latijn eigenlijk ook niet, maar men is hier verder gegaan. Men heeft niet het Hebreeuws als uitgangspunt genomen en dat zo goed mogelijk fonetisch overgezet. Want het Latijn had iets waar het slecht mee uit de weg kon: de geaspireerde ‘A’ aan het begin.
De Romeinen (die bepalend waren voor de Latijnse taal) leken een beetje op West-Vlamingen. Beide konden/kunnen de ‘H’ niet uitspreken. Daar hoef je een volk of bevolkingsgroep niet op aan te kijken. Ieder mens leert de taal aan zoals hij die hoort. Zo neemt hij ook de hebbelijkheden en onhebbelijkheden van zijn moedertaal over. Waar het dus het meest normaal was geweest aan die ‘A’ een ‘H’ te laten voorafgaan, liet men gewoon die aspiratie, dat aanblazen, vallen. Ook de ‘H’ aan het einde verdween. Die konden ze nog minder uitspreken. Men paste aldus het woord aan aan het eigen spraakgebrek.
Het was in de oudheid al bekend, dat de Romeinen niet met de ‘H’ overweg konden. Sint Augustinus, die een tijd in Italië heeft geleefd, had het duidelijk gemerkt, en in een preek steekt hij lichtelijk de draak met de Romeinen om hun spraakgebrek. Dat ‘spotten met’ is nu nog zo. De zachte ‘G’ van ons Brabanders (is dat eigenlijk wel een spraakgebrek?) is nogal eens reden tot spot voor mensen die van boven de rivieren komen. En onder de oorlog werd vaak het wachtwoord ‘Scheveningen’ gebruikt om eventuele Duitse infiltranten te ontmaskeren. Want die ‘Sch’ is voor Duitsers niet uit te spreken.
Maar hoe zit dat bi] ons met de schrijfwijze van het Alleluia? Aangezien bi] ons dat woord vroeger uitsluitend in de Latijnse liturgie gebruikt werd, was er geen reden om het anders te schrijven. Maar nu we dat woord in de landstaal-liturgie gebruiken, moeten we toch eigenlijk niet de Romeinse onvolkomenheden overnemen. Officieel is daarover nooit een standpunt bepaald bi] mijn weten, maar we zien bij voorbeeld in GvL gewoonlijk het woord als volgt gespeld: Halleluia. En dat lijkt me een betere schrijfwijze.
Zo wordt aan de geaspireerde ‘A’ recht gedaan. Wie goed naar Israëlische liederen luistert kan telkens weer die wat scherpe aspiratieklank horen. De Hebreeuwse ‘H’ is veel zwaarder dan onze ‘H’, gaat bijna naar een ‘G’ toe. Heeft een keelklank. De ‘H’ aan het einde wordt door bijna iedereen verwaarloosd. We weten er waarschijnlijk weinig mee te doen.
De uitgang van het woord wordt dus gewoonlijk niet meer geschreven met een ‘i’, maar met een ‘j’. En dat komt, dacht ik, wél overeen met een officiële afspraak. Schreef ik tot nu toe in dit artikel het woord op de Latijnse wijze, vanaf nu schrijf ik het zoals het in onze liturgie gebruikelijk is. Halleluia.
Overigens: de Godsnaam worden we geacht niet meer uit te spreken, maar de Joden hoorden in de uitgang van het Halleluja niets anders dan de Godsnaam. Het was een veelgebruikte afkorting. Denk maar eens aan de honderden namen in het Oude Testament die eindigen op ‘ia’: Jesaja, Elia, Obadja, Abia, Benaja enz. In de naamsverklaringen, die in de Bijbel vaak bij zulke namen voorkomen, wordt altijd verwezen naar de God van Israël. Merk op hoe de schrijfwijze, die ik hier overneem uit onze KBS-Bijbel, niet uniform is. De ene keer eindigt de naam op ‘ia’ en de andere keer op ‘ja’. Achter de ‘i’ zou eigenlijk nog een ‘i’ moeten staan.
Hiermee is al heel wat gezegd over de uitspraak. Natuurlijk: het woord Halleluia is in zijn schrijfwijze vernederlandst, maar in de uitspraak moeten we toch zoveel mogelijk het Hebreeuwse karakter en de Hebreeuwse klank van dit woord respecteren.
Daarom de volgende aanwijzingen:
Alles overziende moeten we zeggen, dat we de Latijnse schrijfwijze niet in onze taal adviseren, dat het Halleluja beter is, maar dat de volledige juiste schrijfwijze is… Halleloejah.
Een volgende keer gaan we het hebben over de acclamaties tussen de lezingen van de Eucharistie. Dit alvast als preludium, of, als u een minder muzikale term wilt gebruiken, als ‘Hors d’oeuvre’. Laten we in de liturgie (meer) gebruik maken van de twee woorden die in alle landen en talen gemeenschappelijk zijn aan Joden en aan alle kerken. Zo wordt ook de oecumene gediend.
In dit artikel wil ik de aandacht vestigen op de verschillen in de dagelijkse praktijk.
Cecile Creusen
Jubilate 29, 2 (mei 1996)
We krijgen een lied onder onze ogen en wat zijn de verschillen die wij tegen komen. Omdat duidelijk te maken heb ik het volgende lied gekozen: ‘Het lied van de opstanding’ (Gezangen voor Liturgie 591)
Laten we ons beperken tot het eerste couplet:
Tot slot zal ik het lied regel voor regel met u doorlopen.
De eerste regel (2 maten) zal niet zo’n probleem opleveren. Pas op dat de ‘en’ van ‘bloeien’ geen dreun krijgt.
Na ‘bloeien’ laten we opnieuw de adem binnenstromen en zingen de volgende regel tot en met ‘juichen’ op een adem. Omdat we in de eerste maat een stijgende lijn hebben, moeten we vooral ontspannen de hoogte in gaan, anders kunnen we nooit de hele regel in een adem zingen. Dat betekent een ontspannen strottehoofd maar een actieve ademstroom. Vooral in de hoogte de kaak soepel laten vallen. De tong blijft ontspannen in de mond liggen.
De derde regel vanaf ‘De rotsen’ tot en met ‘schepping’ gaat ook in een adem. Ook hier een stijgende lijn maar nu aan het einde van de regel en dus op het einde van onze adem laten de vocalen op het laatste woord ook nog een e en i zijn en ieder drie tellen duren. Dat is een probleem dat wij in de gesproken taal niet kennen. De oplossing is eenvoudig. De adem laten stromen vanaf het begin. Niet overdreven de adem sparen voor die laatste twee noten want dan stokt de adem en komen we juist in ademnood. Probeer de luchtpijp open te houden tot de laatste noot dan wordt er niet gedrukt op het strottehoofd en wordt de adem niet onderbroken. De mond is ruim geopend zeker op de twee laatste vocalen, ook al zou hij hier graag dicht willen.
De vierde regel heeft een problematisch begin. Laat de ruime mond opening staan terwijl we ademhalen voor de inzet op‘staan’. Tijdens de sprong naar ‘vol’ blijft de ruimte in de mond. Zorg ervoor dat tijdens de sprong er vanuit de onderbuik voldoende ademsteun is. Dan pas kan de keel echt ontspannen zijn.
De vijfde regel zal geen problemen opleveren.
De zesde regel heeft een vervelende sprong van de eerste naar de tweede noot. Het meest vervelende is dat het ritmisch snel verloopt: 4 achtsten op een rij in een hoge ligging. Probeer te happen als een visje tijdens het articuleren.
De zevende regel kan het woord ‘tintelen‘ moeilijk zijn… Kap de vocalen i-e-e niet te kort af. Laat ze ruim klinken.
Regel acht, negen en tien zijn niet zo moeilijk.
Regel elf, de slotregel. Hier zit nog een addertje onder het gras en wel onder de ‘en’ tussen ‘lachen en juichen’. De hoogste noot is op een korte noot en op een e klank. Probeer hier de ruimte van de a in het woord ‘lachen‘ te bewaren in het woordje ‘en’ dan zal deze niet afgeknepen klinken.
Veel succes met dit en vele andere liederen.
In het tweede hoofdstuk van de Handelingen van de Apostelen vertelt Lukas ons het verhaal van de nederdaling van de Heilige Geest “toen de dag van Pinksteren aanbrak” (Hand.2,1). Hij vertelt dat er plotseling uit de hemel een gedruis kwam alsof er een hevige wind opstak (vers 2). Hij vertelt ook dat aan de leerlingen iets verscheen dat op vuur geleek. In tongen verdeeld zette het zich neer op ieder van hen (vers 3). De betekenis van deze verschijnselen komt in vers 4 ter sprake: “zij werden allen vervuld van de heilige Geest”. Het verhaal is bekend. Wij horen het ieder jaar opnieuw in de liturgie van Pinksteren.
Cees Janssens
Jubilate 29, 2 (mei 1996)
In de loop der eeuwen is het verhaal van Pinksteren ontelbare malen uitgebeeld. In miniaturen, op schilderijen, ikonen, glasramen etc. Vaak zien wij op deze afbeeldingen dat de kunstenaar heel vrij omgaat met de tekst van de Handelingen. Het verhaal spreekt over het komen van de Geest met behulp van beelden als gedruis, wind, tongen en vuur. De kunstenaar gaat dikwijls een stap verder en beeldt de Geest zelf af, in de gedaante van een duif.
Iets waarover de tekst van de Handelingen in alle talen zwijgt. De vindplaats van deze toevoeging hoeven wij niet ver te zoeken. De kunst speelt leentjebuur bij een ander bijbelverhaal, dat van het doopsel van Jesus in de Jordaan. Dezelfde Lukas die het pinksterverhaal schreef, zegt in zijn doopverhaal dat “de heilige Geest in lichamelijke gedaante als een duif” over Jesus neerdaalde (Lk. 3, 22). Bij de andere evangelisten treffen wij een soortgelijke notitie aan (Mt. 3, I6; Mk. 1, l0; joh. 1, 32).
In de christelijke kunst van het Westen is de uitbeelding van de Geest in de gedaante van een duif klassiek geworden. Wij weten niet beter of het hoort zo. Vanzelfsprekend is deze uitbeelding echter allerminst. Hoe kwam men er toe zich de Geest voor te stellen als een duif? Tot op de dag van vandaag moeten wij het antwoord op deze vraag schuldig blijven. Wij zijn aangewezen op vermoedens, theorieën en hypothesen. Zo wijst men wel naar het scheppingsverhaal. Daar lezen wij in Gen. 1, 2 dat “de geest van God zweefde boven de wateren”. Een oude joodse traditie tekent daarbij aan: “zoals een vogel boven zijn nest zweeft”. Nu is een duif wel een vogel, maar niet elke vogel is een duif, zodat deze verwijzing ons niet veel verder brengt.
De christelijke traditie is rijk aan symbolen waarmee zij de Geest aanduidt. Deze veelheid wekt op het eerste gezicht de indruk een nogal willekeurig samenraapsel te zijn. Dat is echter niet zo. De meest gebruikte symbolen hebben rechtstreeks te maken met de elementen die de mens in vroeger eeuw beschouwde als de bouwstenen van de werkelijkheid waarin hij leefde. Het gaat daarbij om vier elementen: aarde, lucht, water en vuur. De mens weet zich gevormd uit stof, van de aarde genomen, zoals het te lezen staat in Gen. 2, 7a. Dat betekent: mens en aarde worden ten nauwste met elkaar verbonden. De menselijke werkelijkheid is allereerst een aardse werkelijkheid.
Daarmee is de mens echter onvoldoende getekend. Hij is meer dan louter aarde. Nadat God de mens had geboetseerd blies Hij hem de levensadem in de neus: werd de mens een levend wezen (Gen. 2, 7b).
Levensadem, één van de vele vormen waarin het element lucht zich aan ons voordoet. Een eerste symbool van de geest (met een kleine letter) en van Geest (met een hoofdletter). De Geest die levend maakt. Met de woorden van de geloofsbelijdenis: “de heilige Geest, die Heer is en het leven geeft". Talloos zijn de teksten over de Geest die spreken vanuit dit perspectief. In het vierde evangelie de uitspraak van Jesus: “De wind blaast waarheen hij wil; gij hoort wel zijn gesuis, maar weet niet waar hi] vandaan komt en waar hi] heengaat. Zo is het met ieder die geboren is uit het blazen van de Geest” (Joh. 3, 8). In datzelfde vierde evangelie horen wij over Jesus dat Hij over zijn leerlingen blies en zei: ontvangt de heilige Geest (Joh. 20, 22). Wanneer wij in het Pinksterverhaal horen van “een gedruis alsof er een hevige wind opstak” (Hand. 2, 2) gaat het om dezelfde symboliek.
Vier elementen. Eén daarvan karakteriseert de mens in zijn aardsheid. De overige drie: lucht, water en vuur, gelden daarentegen als symbolen van de Geest. De Geest die niet van deze aarde stamt, maar van Godswege tot haar komt. De Geest die weldadig op de aarde inwerkt opdat zij niet dor en droog, niet koud en kil blijft, maar lééft. Ook in het element van het water ziet de traditie een symbool van de Geest. “Als iemand dorst heeft”, zo horen wij Jesus zeggen, “hij kome tot Mij; wie in Mij gelooft. hij drinke! Zoals de Schrift zegt: Stromen van levend water zullen uit zijn binnenste vloeien. Hiermee doelde Hij op de Geest…” (Joh. 7, 37–39). Van de stervende Jesus zegt het evangelie: “Hij boog het hoofd en gaf de geest” (Joh. 19, 30), hier ook te verstaan als: Hij gaf de Geest (met een hoofdletter). Wanneer een van de soldaten vervolgens zijn zijde met een lans doorsteekt komt er bloed en water uit (Joh. 19, 34). Water als symbool van de Geest. Nog een verwijzing. Waar in het eucharistisch gebed wordt gevraagd om de komst van de Geest over de gaven van brood en wijn wordt soms ook het beeld van het water gebezigd, in een van zijn tederste vormen: “Heilig dan deze gaven met de dauw van uw heilige Geest…” (Euch. Gebed 11c)
Over het vierde element, het vuur, behoeven wij niet uit te weiden. Het vuur als symbool van de Geest is ons vertrouwd. Het pinksterverhaal maakt er ook melding van: “Er verscheen hun iets dat op vuur geleek en zich, in tongen verdeeld, op ieder van hen neerzette. Zij werden allen vervuld van de heilige Geest” (Hand. 2, 3–4). In de viering van de eucharistie klinkt regelmatig de bede: “Raak ons met het vuur van uw Geest en breng ons elkaar nabij" (Euch. Gebed V). En om nooit te vergeten is er de vermaning van Paulus: “Blus de Geest niet uit” (1 Thess. 5, 19).
Zij gelden bij ons als een tegenstelling: water en vuur. In het domein van de symboliek is daarvan geen sprake. Om de werking van de Geest aan te duiden kunnen water en vuur samengaan. De Byzantijnse liturgie kent een ritueel waarin dit samengaan heel plastisch wordt uitgedrukt. Voordat de gelovigen naderen om te communiceren giet de priester heet water in de kelk. Daarbij spreekt hij de woorden: “Gloed van geloof, vol van heilige Geest”.
Wanneer het gaat om symbolen van de Geest zijn wij rijker dan menigeen denkt.
In de voorgaande aflevering hebben we de Opening van de Eucharistie met Gregoriaanse gezangen bezien, en wat daarbij aan acclamaties aan de orde kan komen. We stellen ons voor, dat er een kruisteken is gemaakt en een groet is gezongen en op beide een antwoord is gegeven. De kop is er dus af. Wat staat ons nu te doen?Lees verder
Onlangs verscheen bij Muziekuitgeverij Annie Bank de Sint Gummarus-mis van Flip Veldmans. De redaktie van Jubilate vroeg mij een stukje te schrijven over deze mis.
Flip Veldmans, werkzaam als organist en dirigent in de Sint Gummaruskerk te Steenbergen, geeft in de partituur de volgende verschillende uitvoeringsmogelijkheden aan:
I : éénstemmig koor (cantor), volk en orgel,
II : twee gelijke stemmen SA of TB, volk en orgel,
III : drie ongelijke stemmen: SAB, volk en orgel.Lees verder