In veel uitvaartdiensten staat de overledene centraal. Dat lijkt vanzelfsprekend. Maar dat leidt ertoe dat de liturgie wordt aangepast om ruimte te geven aan het ophalen van herinneringen.

Wat is er verkeerd aan om een uitvaartdienst zo persoonlijk mogelijk te maken. Waarom zouden we ons laten binden door allerlei liturgische regeltjes?

Adriaan van Roode heeft niets tegen een uitvaart die geheel gericht is op de persoon van de overledene, maar een eucharistieviering bij een uitvaart blijft een eucharistieviering en dat is geen reünie om iemand te gedenken:

Historie

Tot ± 1965

Hoewel de liturgische riten rond uitvaartmis en begrafenis tot de jaren zestig van de vorige eeuw onwrikbaar vastgelegd waren, had de familie van de overledene wel een zekere invloed op de gang van zaken. Aan de liturgie kon niets veranderd worden, wel aan de uiterlijkheden eromheen, afhankelijk van de geldelijke bijdrage aan kerk en geestelijkheid.

Zo kenden veel parochies verschillenden klassen van begrafenissen. De hoogste klasse was doorgaans een mis ‘met drie heren’, gekleed in de mooiste zwarte paramenten; rijk versierd altaar met draperieën en veel kaarsen; minimaal vier misdienaars met zwart fluwelen kraag; het koor zong alle gezangen volledig. Bij een mis van de laagste klassen was er één voorganger; sobere paramenten; sobere aankleding van het altaar; soms maar twee misdienaars; het koor reciteerde de verzen van Graduale en Tractus.

Gelukkig is begin jaren zestig in vrijwel alle parochies dit stuitende onderscheid in verschillende klassen van uitvaartdiensten opgeheven.

Na ± 1965

Als gevolg van de ontwikkelingen rond het Tweede Vaticaans Concilie en niet te vergeten van de verwachtingen die hieromtrent gerezen waren, vonden in de Nederlandse Kerkprovincie stormachtige ontwikkelingen plaats.

Deze ontwikkelingen manifesteerden zich vooral in de liturgie: invoering van de volkstaal; veranderingen op het priesterkoor, waarbij de priester afdaalde naar een nieuw-geplaatste altaartafel en ‘met het gezicht naar het volk’ ging staan; allerlei experimenten met eigen-gemaakte gebeden en nieuwe gezangen in de volkstaal, waarbij het onderscheid tussen ordinarium- en propriumgezangen voor een belangrijk deel verloren ging; het ontstaan van allerlei vormen van eucharistievieringen: gemeenschapsmissen, gezinsvieringen en ‘beat-missen’, samengesteld door goedwillende werkgroepen, vaak zonder al te veel achtergrondkennis over liturgie.

Aanvankelijk bleef de liturgie van uitvaartmissen en begrafenissen naar verhouding nog tamelijk traditioneel. Dit is mogelijk te verklaren uit het feit dat de familie van de overledene bij die gelegenheid behoefte had aan bekende rituelen, die hun gevoelens op een vertrouwde manier kanaliseerden. Bovendien bleef de kennis van de Latijnse proprium- en ordinariumgezangen van uitvaartmis en begrafenis nog jaren aanwezig bij de koorzangers die gewoonlijk bij dit soort vieringen zongen.

Toen na enkele tientallen jaren langzamerhand enige regulering op het gebied van de liturgie van de Eucharistieviering tot stand kwam, zagen we bij de uitvaartliturgie een tegengestelde beweging: de directe invloed van de naaste familie bij de liturgie van de uitvaart nam steeds toe.

Vaak zien we nu dat de overledene nog een van de weinige leden van de familie was die nog regelmatig deelnemen aan kerkelijke vieringen, terwijl de rest van de familie inmiddels van de kerk is vervreemd en daardoor vrijwel onbekend met de kerkelijke rituelen.

Huidige situatie

Inbreng van de familie

Bij de bespreking tussen pastor en familie over de inhoud van de uitvaartliturgie brengt menige familie allerlei wensen naar voren, waaraan maar al te vaak zonder meer gehoor wordt gegeven. Deze wensen kunnen algemeen geformuleerd zijn: ‘de dienst mag vooral niet te lang duren’ of zeer specifiek: familieleden of vrienden – al dan niet bekwaam om in het openbaar te spreken – willen iets zeggen, kleinkinderen willen samen of afzonderlijk iets zingen, schriftlezingen worden vervangen door profane teksten, de functie van het koor wordt gedeeltelijk of zelfs geheel overgenomen door cd’s met instrumentale of vocale muziek waarvan het sacrale karakter soms ver te zoeken is.

Soms wordt zelfs de eigen structuur van de eucharistieviering opgeofferd aan de wensen van de familie. Pastores formuleren gebeden waarin hele stukken levensgeschiedenis van de overledene zijn verwerkt. De preek verwordt meestal tot uitsluitend een necrologie. Vaak ook is het ter communie gaan een weinig verheffende gebeurtenis, als gevolg van de duidelijke onwennigheid van veel communicanten.

Eigene van een Eucharistieviering

Hoe is het zo ver kunnen komen? Het is een feit dat het aantal kerkelijke uitvaarten sterk terugloopt. Misschien probeert een aantal pastores deze teruggang af te remmen door in te veel opzichten tegemoet te komen aan de wensen van de familie, met overigens de beste bedoelingen voor de familie en mogelijk tevens voor de inkomsten van de parochie.

Toch zijn we hiermee op de verkeerde weg. Het moet toch duidelijk te maken zijn dat een eucharistieviering bij een begrafenis geen plechtigheid is die de betrokken familie naar believen kan invullen. Een eucharistieviering is de hoogste vorm van eredienst aan God, niet door een bepaalde familie bij een begrafenis, maar altijd door de gehele Kerk, het mystiek Lichaam van Christus. Ook in een eucharistieviering bij een uitvaart staat de verrezen Christus centraal, niet de overledene.

Daarom moet de homilie in zo’n viering gaan over het geloof in de verrijzenis, en geen necrologie van de overledene zijn. Het horen van zijn woord uit de Schrift is één van de wijzen waarop Christus bij zo’n viering in ons midden is. Daarom zou het ondenkbaar moeten zijn om schriftlezingen te vervangen door een profane lezing. Toch gebeurt dat regelmatig met als argument dat de mensen daardoor meer aangesproken worden.

Dit argument hoor je ook bij alle andere veranderingen die men eigenmachtig aanbrengt in de eucharistieviering. In zijn boek Der Geist der Liturgie vergelijkt Joseph Ratzinger (Benedictus XIV) zo’n handelwijze met de aanbidding van het gouden kalf door het volk van Israël in de woestijn (Ex. 32). Hij zegt daarover: De eredienst is op die manier niet meer een opstijgen van de mensen naar God, maar een neerhalen van God naar wat de mensen vertrouwd is.

Eucharistieviering – aulabijeenkomst

De huidige praktijk bij kerkelijke uitvaarten is haast onvermijdelijk als geprobeerd wordt twee totaal verschillende soorten van samenkomst te verenigen: een eucharistieviering en een herdenkingsbijeenkomst die in de aula van een begraafplaats of crematorium thuishoort. Als de familie behoefte heeft aan een gezamenlijk herdenken van de overledene met aangepaste muziek, met geprojecteerde beelden uit het leven van de overledene en met het uitspreken van herinneringen, is de aula van een begraafplaats of crematorium daar de beste plaats voor met de juiste voorzieningen.

Is er dan helemaal geen plaats voor een specifiek accent bij een uitvaartmis? Zeer zeker, de structuur van een eucharistieviering maakt dat wel degelijk mogelijk: bij de inleiding aan het begin van de viering kunnen enkele woorden worden gewijd aan de overledene; hij of zij wordt uiteraard genoemd in de gebeden; er is een ruime keuze uit schriftlezingen; bij de homilie kan gesproken worden over het geloof van de overledene in de verrijzenis; vóór de laatste aanbeveling ten afscheid tenslotte bestaat nog de mogelijkheid voor een kort (dank)woord.

In de praktijk worden juist die vieringen als indrukwekkend en troostrijk ervaren, die geheel ‘volgens het boekje’ verlopen, ook door mensen die geen band (meer) hebben met de kerk, zoals verwoord wordt door prof. dr. Jan Leyten in De verschrikkelijke eenzaamheid van de inbreker: “Ik zal er maar weinig over zeggen, maar goede ‘katholieke’ begrafenissen zijn aangrijpend en troostend. Dat heb ik nooit elders meegemaakt en ik ben me bij wat begrafenissen geweest, de laatste tien jaar.”

Adriaan van Roode